Basel, Universitätsbibliothek, B XI 9
Creative Commons License

Aus: HAN. Verbundkatalog Handschriften - Archive - Nachlässe, 2020.

Manuscript title: Meditationes de sanctis mulieribus virginibusque
Date of origin: 1478
Former shelfmark: Kartause Basel, Bibliotheca antiqua, E cxxviii (alt)
Support: Pergament mittlerer Dicke, 11,5 x 9 cm, einzelne Blätter etwas kleiner.
Extent: 1 Band (263 Blätter): mit Buchschmuck/Illustration
Format: 11,5 x 9 cm
Foliation: Moderne Bleistiftfoliierung 1-263. Teilweise Reste alter Lagenzählung und -foliierung sowie Reklamanten noch sichtbar.
Collation: 20 VI240 + V250 + (VII-1)263. Vor Bl. 251 ist ein Blatt herausgeschnitten.
Page layout: Schriftspiegel 7,5-8 x 5,5-6 cm, mit Stift fein quadriert, 20-22 Zeilen ohne sichtbare Liniierung
Writing and hands: Buchschrift des 15. Jahrhunderts von der Hand des Johannes Gipsmüller (vgl. Schreibereintrag auf 262r)
Decoration:
  • Durchgehend rubriziert, Absatzzeichen und Lombarden rot oder blau, letztere teilweise etwas grösser und mit reichen Schleifen. Prolog und Titel, Explicit (262r) rot, Schlussgebet (262r) blau.
  • Initialen:
    • 2r (Initiale G) und 19r (Initiale A): Buchstabenkörper in Gold mit schwarzen Konturen auf mattgrünem, weiss gerandetem und mit olivgrünem Rankenmuster überhöhtem Grund
    • 38r (Initiale N) und 38v (Initiale A): Buchstabenkörper in Gold mit roter Überhöhung auf blauem bzw. rotem, weiss gerandetem, dunkelblau bzw. -rot überhöhtem Grund, 38r Ansatz zu einer Randdekoration in Federzeichnung am oberen Rand
    • 65r (Initiale S): rot/blauer Buchstabenkörper mit mattgrüner Blattfüllung, am linken und unteren Rand Ausläufer in schwarz/blau/roter Federzeichnung
    • 205r (Initiale S): Buchstabenkörper in Gold mit eingefügtem gelbem Rankenornament und an den Ecken angebrachten grünen Blattsprossen auf lilafarbigem, weiss und dunkelrot überhöhtem Grund
    • 209r (Initiale G) und 221v (Initiale A): hellbrauner, rot und gelb erhöhter Buchstabenkörper mit daraus entspringenden hellgrünen Blattausläufern auf tiefrotem Grund
    • 225r (Initiale Q): roter Buchstabenkörper mit hellgrüner Blattfüllung auf mattrotem Grund
    • 226r (Initiale G): blauer Buchstabenkörper mit lila Blattausläufern und weisser Überhöhung (die Qualität der Ausführung nimmt in den letzten Beispielen sichtbar ab)
    • 12v (Initiale G), 33v (Initiale A), 40v (Initiale G): roter Buchstabenkörper mit Ausläufern in mattbrauner Federzeichnung
    • 62r (Initiale A): violett/hellgrüner Buchstabenkörper in schwarzer Umrandung ohne Grundierung
    • 73r (Initiale A), 77r (Initiale I), 82r (Initiale A), 90r (Initiale B), 100r (Initiale A), 117r (Initiale A), 122r (Initiale H), 123r (Initiale D), 150r (Initiale D), 151r (Initiale E), 180r (Initiale S): rot/blauer Buchstabenkörper mit Filigran (meist Maiblumenmuster) in schwarz/blau/roter Federzeichnung
  • Miniaturen/Zeichn.:
    • Vorgesehen war eine ganzseitige Abbildung für jede in dem Band behandelte Heilige. Tatsächlich ausgeführt sind die folgenden:
    • 1v: Maria mit dem Kind
    • 37v: Katharina von Alexandria
    • 64v: Barbara
    • 72v: Agnes
    • 76v: Dorothea
    • 81v: Odilia
    • 89v: Gertrud
    • 99v: Ursula
    • Es fehlen Bl. 18v (Margaretha), 116v (Apollonia), 121v (Brigitta), 149v (Elisabeth), 179v (Katharina von Siena). Für detaillierte Beschreibung der einzelnen Abbildungen vgl. Meyer/Burckhardt, S. 932f. Auf Bl. 18v um die leergebliebene Bildfläche eine Rankenverzierung mit stilisierten Blüten. Von den sonstigen Randverzierungen ist diejenige auf 2r teils unausgeführt, teils nachträglich getilgt; die übrigen stehen in Verbindung mit den grösseren Zierinitialen.
Binding: Mit rotgefärbtem, stark abgegriffenem Leder überzogene, den Buchblock leicht überragende Holzdeckel; Kanten abgeschrägt. Rückenpartie 1936 repariert. Streicheisenlinien und Einzelstempel aus der Werkstatt des Pancracius (EBDB w000061), z.B. Stempel EBDB s003916, s003920, s007080, und s003927(?). Muster vorn und hinten identisch; für Details vgl. Meyer/Burckhardt, S. 933. Eine einzige, nach vorn greifende Schliesse mit allen Metallbeschlägen komplett erhalten. Auf dem Rücken zwei Papierschilder, nicht mehr zu entziffern, und ein Pergamentschild De virgi [Textverlust durch Abkrümeln] ones devote. Kapitalband blau/weiss; rote Ledersignakeln am vorderen Schnitt.
Main language: Lateinisch
Contents:
  • 1r Titel, alte Signatur, Besitzeintrag
  • 1r-239r Meditationes de sanctis mulieribus virginibusque
    • (2r-18r) De beata Maria virgine >Transite ad me omnes Sequuntur hic quindecim gaudia de dulcissima virgine Maria< Gaude gloriosissima dei genitrix …–… meas excusando miseris subvenias nunc et imperpetuum. Amen.
      Enthält: De 15 gaudiis (2r-11r), orationes tres (11r-12r, vgl. Chevalier 7017 sowie Analecta Hymnica 24, 57b Nr. 18), de 7 gaudiis (12r-17r), orationes duae (17r-18r), oratio finalis rhythmica fere (18r).
    • (18v) Rahmen mit Rankenverzierung; vorgesehene Abbildung (Margaretha) nicht ausgeführt
    • (19r-37r) Henricus Arnoldi: De Margarita >Hic sequuntur meditaciones et oraciones de sanctissima patrona nostra sancta Margareta virgine et martire. Et primo de ipsius nomine< Ave. Salve. Gaude. Mille millesies et in infinitum pluries …–… per omnia secula seculorum. Amen.
      Enthält: Meditatio secundum legendam (19r-29v), oratio cum suffragio de passione eius, summatim per 7 gaudia (29r-31r), alia oratio de passione brevis (31r-33v), alia oratio summaria (33v-34r), invocatiuncula (34r), 7 gaudia alia (34v-35v), pro mulieribus praegnantibus et parturientibus oratio (35v-37r). Dass Arnoldi Verfasser oder zumindest Kompilator dieses und der folgenden ihm zugeschriebenen Texte ist, wird durch das Registrum des Jakob Louber (A IX 6, 45r ff.) wenn nicht erwiesen, so zumindest recht wahrscheinlich gemacht.
    • (37v) Abbildung (Katharina von Alexandria)
    • (38r-64r) Henricus Arnoldi: De Catharina Alexandrina >Hic sequuntur meditaciones sive orationes de sanctissima Katherina virgine et martire. Prefaciuncula< Ne quis forte putet ea que hic de ortu et conversione beate Katherine narrantur fore ficticia sciendum quod …–… securum ascensum per dominum. >Ad honorem tuum o Katherina beatissima pro meis peccatis dominum interpella<.
      Enthält: Praefatiuncula (38r), meditatio (38r-63r, vgl. Chevalier 1807), orationes (62r-64r).
    • (64v) Abbildung (Barbara)
    • (65r-71v) Henricus Arnoldi: De Barbara >De sanctissima Barbara virgine et martire devota oratio sive meditacio passionem eius percurrens< Salutant te cordis mei intima …–… adherere tibi iugiter valeamus. Per.
      Enthält: Meditatio de passione eius (65r-68r), oratio de passione brevior (68r-69r), metra duo de Barbara (69r-69v), oratio cum suffragio et oratt. fin. (69v-71v, vgl. Chevalier 12649).
    • (72r) leer
    • (72v) Abbildung (Agnes)
    • (73r-76r) De Agnete >Hic incipit alia devota oratio de sa[n]ctissima Agneta virgine et martire< Ave Agnes gloriosa virgo speciosa et martir preciosa. Eya dignare me laudare te …–… merear pervenire quam dilexisti mente et puro corde. Amen.
    • (76v) Abbildung (Dorothea)
    • (77r-81r) De Dorothea >De sancta Dorothea virgine et martire devota meditatio< Iocundare filia Syon et exulta satis filia Iherusalem Dorothea beatissima martir preciosa …–… Per dominum nostrum Ihesum Christum filium tuum qui tecum vi. etc.
    • (81v) Abbildung (Odilia)
    • (82r-89r) De Odilia >Sequitur hic alia devota oratio sive meditatio de sancta Odilia virgine illustri. Et est valde utilis< Alma sponsa Christi deo dilecta angelis familiaris et hominibus amabilis Odilia …–… Exaudi nos deus salutaris noster ut sicut de beate Odilie festivitate gaudemus ita pie devocionis erudiamur affectu. Per d.
    • (89r-99r) Henricus Arnoldi: De Gertrudi >Sequitur nunc hic consequenter alia devota meditatio sive oratio de sancta Ghertrudi virgo preclara< Exaudi nos deus salutaris noster ut sicut de beate Ghertrudis festivitate gaudemus ita pie devocionis erudiamur affectu.
    • (99v) Abbildung (Ursula)
    • (100r-116r) De Ursula et XI milibus virginum >Hic incipit alia devota oratio sive meditacio de sancta Ursula cum sodalibus sive de undecim milibus virginum< Ave virgo gloriosa [112v ] >Sequitur aliud dictamen pulchrum et devotum de eysdem virginibus<. O vernantes Christi rose …–… Per dominum nostrum Ihesum Cristum filium tuum. Qui tecum vivit et etc.
      Enthält: Meditatio, iubilus (112v-115r, verfasst von Hermann Joseph von Steinfeld), suffragium cum oratt. fin.
    • (116v) leer
    • (117r-121r) De Apollonia >Sequitur hic valde devota meditacio sive oratio de sancta Appollonia virgine et martire. Et est utilis< Ave salve gaude virgo gloriosa martir preciosa beatissima Apollonia in omni gracia et gloria tua …–… semper extitit et merito castitatis etc.
    • (121v) leer
    • (122r-149r) Henricus Arnoldi: De Brigitta >Prefacio in oracionem seu meditacionem de sancta Brigitta< Hec de beatissima Brigitta que sequitur oratio seu meditacio …–… cum eodem patre in unitate eiusdem sancti spiritus etc. Amen.
    • (149v) leer
    • (150r-179r) De Elisabeth >Prologus in orationem sequentem< De nobili omnium virtutum exemplari beatissima Elyzabeth vidua …–… participes effici mereamur. Per dominum nostrum etc.
    • (179r-204r) Henricus Arnoldi: De Catharina Senensi >Sequitur meditandi materia pro devotis de exemplari vita beatissime virginis Katherine de Senis ordinis predicatorum videlicet sororum de penitencia. Et primo de ipsius nomine [179v leer; 180r ] Meditaciones de sancta Katherine [sic] de Senis ordinis predicatorum. [Am Rand:] De nomine.< Salutat cor tuum affectuosissimum utinam digne servorum tuorum infimus virgo sanctissima Katherina preelecta domini Ihesu sponsa …–… erudiamur affectum [sic]. Per dominum.
      Enthält: Meditatio, oratio secundum XXIII litteras alphabeti digesta, oratio per VII gaudia, suffragium cum oratt. fin.
    • (204v) leer
    • (205r-208v) De Caecilia >Sequitur hic devota oratio sive meditacio se sancta Cecilia virgine et martire< Salve preclara Romanorum filia Cecilia beatissima virgo gloriosa martir preciosa que Christi evangelium semper …–… gaudere meream suffragiis in cuius servitio conamur esse devoti. Per.
    • (209r-211v) Henricus Arnoldi: De Agatha >De sanctissima Agata virgine et martire novem gaudia scilicet vitam et passionem eius tangentes et sequitur primum gaudium< Gaude Agatha beatissima virgo et martir inclita …–… tam multis honorasti meritorum insigniis. Qui vivis et regnas cum deo etc.
    • (211r-220v) De Kunegundi >Hic sequitur devota meditacio sive oratio de sancta Kunegundi virgine imperatrice. Primum de eius nomine et nobilitate et cetera< Ave virgo preclarissima sancta Kunegundis genere quidem illustris …–… ita pie devocionis erudiamur affectu. Per dominum nostrum. >Iste due collecte ultime sunt de commune sanctorum<.
    • (221r) leer bis auf den Titel ">Sancta Lucia<".
    • (221v-224r) De Lucia >Hic sequitur una valde devota oratio sive meditacio de sancta et inclita virgine et martire Lucia. Sequitur< Ave Lucia lucida virgo martir inclita genere nobilis vita laudabilis …–… et merito castitatis et tue professione virtutis. Per dominum. >Due ultime collecte sunt de commune sanctorum<.
    • (224r-235v) Henricus Arnoldi: De Maria Magdalena >Sequitur devota materia de sancta Maria Magdalene [sic]. Et primo prologus sive prohemium ad illa scripta< [224v leer; 225r ] >De beatissima sancta Maria Magdalena prohemium ad illa scripta [sic]<. Quicumque voluerit faciliter et veraciter a domino peccatorum suorum impetrare veniam vite emendacionem devocionis graciam …–… in gracia consumatos [sic] ad finem beatum promoveat. Per.
      Enthält: Prooemium, oratio per 12 gaudia, oratio per 5 gaudia et 5 tristitias, oratio per attributa.
    • (236r-239r) Ad virginem specialem et patronam orationes >Ad unam specialem virginem et carissimam patronam devota oratio ex meditacionibus sancti Anshelmi< Salve gaude iocundare sancta et beata .N. venerabilis virgo Christi que adhuc etate tenera igne divini amoris efferbuisti
      • [238r ] >Alia devota oratio de eadem et brevior<. Precor te per nomen Christi
      gaudemus ita pie devocionis erudiamur affectu. Per.
  • 239v-255r Suffragia, orationes, preces, invocationes similiaque
    • (239v-251r) 24 suffragia ad virgines deinceps nominatas >Sequuntur hic nunc suffragia aliqua alia ad speciales virgines michi dilectas. Et primo ad sanctissimam patronam nostram sanctam Margaretam< Simile est regnum celorum homini negotiatori …–… a peccatorum nostrorum tenebris eruamur. Per Christum dominum nostrum.
      Heinrich Arnoldi zuzuschreiben (vgl. 19r-37r) sind die Gebete an Margareta (239v), Barbara (240r), Gertrud (243r), Maria Magdalena (246r), Brigitta (247v), Katharina von Siena (249r), Anna (244r), Maria Jacobi (245r) und Maria Salome (245v).
    • (251r-253r) Oratiunculae 29 ad virgines nominatim invocatas >Sequuntur nunc hic breviores orationes ad speciales patronas. Et hee oraciuncule possunt ad nutum augeri mutari aut minui secundum devocionis exigenciam. Et potest eciam quelibet earum preponi. Ave salve vel gaude. Potest insuper quelibet concludi simpliciter cum ora pro me. Et primo de beata virgine Maria etc.< Ave mille millesies et infinitum pluries regina celi domina mundi imperatrix tocius orbis mater dei beatissima virgo Maria …–… Salve devotissima mulierum Brigitta tuis meritis et precibus inardescat peto celestibus anima mea.
    • (253v-255r) Ad certas virgines oratio summaria >Orationes alie< Margareta prefulgidissima. Barbara amarosissima [sic]. Katherina prenobilissima. Dorothea speciosissima salvete. …–… deus benedictus in eternum et ultra. Amen.
    • (255r) Ad omnes virgines oratio >Ad omnes virgines< O inclite virgines et continentes sponse Christi …–… sine fine ipsum merear imitari. Amen.
  • 255v-262r Specialia ad beatam Mariam virginem pertinentia
    • (255v-260v) Hymni de beata Maria virgine >De salutacione beate Marie oracio< Ave dei genitrix et immaculata …–… paritura celorum lumen. Amen.
      Enthält: Hymnum super Ave Maria (255v-260v, vgl. Chevalier 1761 sowie Analecta Hymnica 30, 274-275 Nr. 152, Str. 2-13), De visitatione beatae Mariae virginis (257r, Adamus Easton; vgl. Chevalier 8671 sowie Analecta Hymnica 52, 47 Nr. 42 und Nr. 48), De assumptione (257r-257v, wohl zu Unrecht dem Venantius Fortunatus zugeschrieben), De nativitate hymni duo (257v-258v, vgl. Chevalier 7042 und 13691 sowie Analecta Hymnica 51, 139 Nr. 122), In laudem beatae Mariae virginis hymni tres (258v-260v, Notker Balbulus, vgl. Chevalier 3694, 3783 und 19504 sowie Analecta Hymnica 53, 171-172 Nr. 99, Analecta Hymnica 53, 179-180 Nr. 104 und Analecta Hymnica 53, 162 Nr. 95).
    • (260v-261v) Orationes, preces invocationesque O Maria virgo virginum summe sancte trinitatis sacrarium …–… mer[e]amur possidere. Amen.
      Enthält: Oratio rigmata (260v, vgl. Chevalier 13230), Oratio de beata Maria virgine (260v), Salutatio cum precibus (261r), Invocationes et salutationes rhythmicae (261r-261v, vgl. Chevalier 1937-1939, 23662, 2134, 2135, 35745, 35746, 1806 und 1807).
    • (261v-262r) Hymnus Ave sydus lux syderum lumen fundens cecis verum …–… ad eterna gaudia. Amen.
    • (262r) Oratio Oramus te piissima dei genitrix …–… periculis. Amen.
  • 262v-263v leer
Origin of the manuscript: Aus der Basler Kartause, vgl. Besitzeinträge im vorderen Deckel Corthuser zu Basell, 1r von der Hand Jakob Loubers Ti. de virginibus oraciones devote E cxxviii. Liber Cartusiensium in Basilea in quo continentur subscripta (der angekündigte Conspectus fehlt), 262r Cartusiensium in Basilea. Geschrieben von Johannes Gipsmüller, vgl. Schreibereintrag auf 262r: Finitur anno domini 1478º circa festum Mathei apostoli per manus fratris Johannis Gipszmuller profess [sic; -us radiert] vallis beate Margarete in Basilea minori (über den Schreiber vgl. B VII 20). Auf dem vorderen Spiegel ein radierter Eintrag eines Vorbesitzers (?) pro f. J. Schůpp. Unter der Signatur E cxxviii im alten Standortverzeichnis pro antiqua verzeichnet; im alphabetischen Verzeichnis Urban Mosers nicht eingetragen oder unter einem unklaren Titel mit anderer Signatur versteckt.
Acquisition of the manuscript: Eigent.: Öffentliche Bibliothek der Universität Basel
Bibliograph. Nachweise
  • Escher, Konrad. - Die Miniaturen in den Basler Bibliotheken, Museen und Archiven. - Basel, 1917, S. 164f. Nr. 225
  • Die mittelalterlichen Handschriften der Universitätsbibliothek Basel : beschreibendes Verzeichnis. Abt. B, Theologische Pergamenthandschriften / bearb. von Gustav Meyer und Max Burckhardt. - Basel : Universitätsbibliothek, 1960-1975. - Bd. 2, S. 914-933
  • Scarpatetti, Beat Matthias von u.a. - Katalog der datierten Handschriften in der Schweiz ..., Bd.1. - Dietikon; Zürich, 1977, Nr. 388
Literatur
  • Chevalier, Ulysse. - Repertorium hymnologicum. - Louvain, 1892-1921
  • Bruckner, Albert. - Scriptoria medii aevi Helvetica 10: Schreibschulen der Diözese Konstanz. - Genf, 1964, S. 88
  • Degler-Spengler, Brigitte. - Das Klarissenkloster Gnadental in Basel 1289-1529. - Basel, 1969, S. 67 (betr. 12r-17r)
  • Die Legende der heiligen Elisabeth / von Dietrich von Apolda ; nach der Freiburger Klarissen-Handschrift von 1481 herausgegeben von Werner Heiland-Justi. - Freiburg im Breisgau ; Basel ; Wien : Herder, 2016, S. 124, 142 Anm. 109
  • Ganina, Natalija. - 'Bräute Christi' : Legenden und Traktate aus dem Straßburger Magdalenenkloster. Edition und Untersuchungen. - Berlin : De Gruyter, 2016, S. 67, 106 Anm. 414
Online