Bern, Burgerbibliothek, Cod. 212
Creative Commons License

Homburger, Otto: Die illustrierten Handschriften der Burgerbibliothek Bern. Bd. 1. Bern 1962. S. 85–86, 162–163. Redigiert und ergänzt von Florian Mittenhuber, Februar 2019.

Titolo del codice: I: Cassiodorus: Institutiones, lib. II; Tractatus de quattuor elementis; Augustinus: Excerpta etc.; II: Porfyrius Optatianus: Panegyricus; Alcuinus; Josephus Scotus; Theodulfus: Carmina acrosticha.
Luogi di origine:
  • Teil I (f. 1110): Deutschland: Mainzer Domschule (Bischoff, Homburger)
  • Teil II (f. 111126): Flandern/Deutschland: Saint-Amand/Mainz (Bischoff, Schaller); Nordfrankreich (Homburger).
Datazioni:
  • Teil I (f. 1110): Erstes Drittel 9. Jh. (Bischoff, Homburger)
  • Teil II (f. 111126): Erstes Drittel 9. Jh. (Bischoff: f. 111122 bzw. f. 123126 ursprünglich wohl zwei selbständige Teile, doch sicher schon in der ersten Hälfte des 9. Jh. vereinigt); 9./10. Jh. (Homburger).
Supporto materiale: Teil I: f. 1110 Kalbspergament (dick und samtig).
Teil II: f. 111122 Schafspergament (weicher und dünner als Teil I); f. 123126 Kalbspergament.
Dimensioni: 126 Blätter
Formato: 30 x 21,5 cm, unregelmässig beschnitten (beide Teile).
Numerazione delle pagine: Moderne Foliierung: 1–126.
Composizione dei fascicoli:
  • Teil I: 13 IV104 + III110; keine Lagensignaturen erkennbar.
  • Teil II: II114 + IV122 + II126; keine Lagensignaturen erkennbar.
Condizione: Gut, aber bei der Restaurierung 1952 zu eng gebunden (s. unten Einband).
Aggiunte: f. 2r rechts Schwarzer Rundstempel Bibliotheca Bernensis, 42 mm (um 1700), oben rechts Ms. 212. – f. 1v: Bibliothekssignatur (?) 4 (15./16. Jh.)
Legatura:
  • Moderner Einband, Bern 1952, Johannes Lindt: Hellbraunes Schweinsleder auf dicken Kartondeckeln (31 x 21,5 cm), mit geschrägten Kanten und Streicheisen blind verziert; neue Mittelschliesse, alte Heftung auf 3 Doppelbünden belassen (Lindt, s. unten); keine Kapitale. Kein Rückentitel, unten Signatur Cod. 212 eingeprägt. Zwei moderne Vorsatzblätter (f. I, III) sowie ein älteres Vorsatzblatt (f. II) aus Papier, ca. 18. Jh., mit Notizen von H. Hagens Hand betreffend Kollationierung und Abschrift der Texte dieses Codex für L. Müller, 1870/1871, sowie, von B. Mynors' Hand, dat. 1933, Hinweis auf abgeschabte Gedichtzeilen: am folio 1v finden sich Zeilen 76–82 des Gedichts, von L. Traube (Poetae lat. a.C. III 5,259) herausgegeben.
  • Vorgängereinbände (laut Zustandszettel J. Lindts im Spiegelblatt des Hinterdeckels): Ursprünglich Ganzlederband (siehe die Einschlagspuren auf dem 1. Pergamentblatt, das ursprünglich als Vorsatz diente). Im 17. Jh. wurde der Codex in einen Pergamentband gebunden, jedoch die ursprüngliche Heftung belassen.
Provenienza del manoscritto:
  • Vorbesitzer: Strassburg, Kathedralbibliothek, vgl. Bongars handschriftliche Notiz Ex ms. bibliothecae Argentinensis capituli in Cod. 148.58, f. 143r – vielleicht aber auch bis ins 16. Jh. in Mainz (Schaller).
  • Vorbesitzer: Bongars, Jacques (1554–1612) – ohne Namenszug und Notizen, aber eigenhändige Abschriften von f. 1v und 110r in Cod. 492.13, f. 159r sowie von f. 120r–121v in Cod. 148.37, f. 77r–82v und 148.58, f. 143r–146v (f. 143r: Ex manuscripto Porphyrii Panegyrico, quod editus Lutetiae a Dion. Duval inter Poemata, sed in editione haec desiderantur [= Edition der Epigrammata et poematia vetera, Paris, Dionysius Duval, 1590; von Pithou und Bongars annotiertes Exemplar: MUE Bong VI 148, früher G 264, vgl. Hagen, S. 539, 543]; f. 146r die Notiz: Subiuncta sunt in manuscripto alia eiusdem aevi (?) carmina Alcuini et Josephi Scoti, in quibus Karoli mentio).
Acquisizione del manoscritto: Durch die Schenkung von Jakob Graviseth 1632 in die Berner Bibliothek gelangt.
Kataloge:
  • Hortin, Samuel: Clavis bibliothecae Bongarsianae MDCXXXIIII. Bern 1634 [= BBB Cod. A 5], S. 33: [Sign.] II. 22. [Nr.] V. Cassiodorus: 4. De artibus et disciplinis. 4°.
  • Wild, Marquard: Catalogus Librorum Bibliothecae Civicae Bernensis MDCIIIC. Bern 1697 [= BBB Cod. A 4], f. 31v: 212. Cassiodori senatoris De artibus et disciplinis secularium studiorum libri. Item ex Augustino quaedam logica de sophismatibus. Item Rhetorica et musica. Item Panegyricus Guglii [sic] Optatiani Porphyrii cum carminibus in laudem Constantini imperatoris artificiosi dispositis. Teudulphi epsicopi versus. f.
  • Engel, Samuel: Manuscripta A[nno] 1740. Bern 1740 [= BBB Mss.h.h. III 110], f. 4r: 212. Alcuinus. Eiusdem et Josephi abbatum carmen, vide Cassiodor; f. 18v: 212. Eiusdem [sc. Cassiodori] varii. Item Publii Optatiani Porphyrii panegyricus Constantini, Alcuini et Josephi abbatum carmen, Theodulphi episcopi Carmen. Secul. 11°, m[embr.]; f. 55r: 212. Logica de sophismatibus, vide Cassiodor; f. 62r: 212. Musica et rhetorica, vide Cassiodor; f. 69r: 212. Panegyricus Publii Optatiani Porphyrii cum carminibus in laudem imperatoris Constantini, vide Cassiodor; f. 79v: 212. Rhetorica et musica, vide Cassiodor sowie f. 90r: 212. Theodulphi episcopi carmen, vide Cassiodor.
  • Sinner, Johann Rudolf: Catalogus codicum mss. bibliothecae Bernensis, Bd. 1. Bern 1760, S. 3, 8–9, 331, 582–583.
  • Hagen, Hermann: Catalogus Codicum Bernensium. Bern 1875, S. 260–261.
  • Pellegrin, Élisabeth: Notices de manuscrits contenant de textes classiques latins de la Bibliothèque de la Bourgeoisie de Berne. Bern, um 1960 [unpubliziertes Typoskript].
Literatur zur Handschrift (Auswahl):
  • Bischoff, Bernhard: Katalog der festländischen Handschriften des neunten Jahrhunderts. Teil I: Aachen–Lambach. Wiesbaden 1998, hier S. 117 (Nr. 552–553); vgl. auch Teil III: Padua–Zwickau (2014), S. 145 (Nr. 4556).
  • Homburger, Otto: Die illustrierten Handschriften der Burgerbibliothek Bern. Bd. 1. Bern 1962. S. 85–86, 162–163.
  • Janner, Sara/ Jurot, Romain: Die handschriftliche Überlieferung der Werke des heiligen Augustinus. Bd. 9.1–2 Schweiz. Wien 2001, hier 9.2, S. 64.
  • Kluge, Elsa: Publilii Optatiani Porphyrii carmina. Leipzig 1926, hier S. V–VIII.
  • Mostert, Marco: The library of Fleury. A provisional List of Manuscripts. Hilversum 1989, S. 64 (Nr. 112–113).
  • Müller, Konrad: Jacques Bongars und seine Handschriftensammlung, in: Schätze der Burgerbibliothek Bern. Bern 1953, hier S. 100.
  • Mynors, Roger A. B.: Cassiodori senatoris institutiones. 2. Aufl. Oxford 1961, hier S. XXXI.
  • Polara, Giovanni: Ricerche sulla tradizione manoscritta di Publilio Optaziano Porfirio. Salerno 1971, hier S. 7–10, 20.
  • Riek, Markus/ Goll, Jürg/ Descoeudres, Georges (Hgg.): Die Zeit Karls des Grossen in der Schweiz. Sulgen 2013, hier S. 276.
  • Schaller, Dieter: Die karolingischen Figurengedichte des Cod. Bern. 212, in: Jauss, Hans Robert/ Schaller, Dieter (Hgg.): Medium Aevum vivum: Festschrift für Walther Bulst. Heidelberg 1960, S. 22–47, hier S. 42–47.
Externe Ressourcen:
Unità codicologica: I (f. 1110)
Luogo di origine: Deutschland: Mainzer Domschule.
Datazione: Erstes Drittel 9. Jh.
Supporto materiale: Kalbspergament (dick und samtig).
Dimensioni: 110 Blätter
Formato: 30 x 21,5 cm, unregelmässig beschnitten.
Disposizione della pagina: Einspaltig; Schriftspiegel 22 x 14 cm, 22 Zeilen; Blindlinierung O.S., mit Besonderheit (des Skriptoriums?): je die Recto-Seiten jedes Blattes (nicht die Doppelblätter) wurden liniert, so dass bei offenem Buch je verso der Wall, recto die Furche erscheint; keine Punktierung erkennbar.
Tipo di scrittura e mani: Karolingische Minuskel der Mainzer Domschule (Bischoff), kräftig, in prächtiger Kalligraphie, Überschriften in breiter, ausgewogener Unzialis; mehrere Schreiber.
Decorazione: Überschriften und Initialen in Rot (helles Zinnober) und Schwarz, schmucklos; viele (laut Homburger ca. 75) Schemata in Tinte und Rot, f. 109r geostete T-O Karte, ringsum in den 12 Kreissektoren Traktat über die Winde (s. unten Inhalt).
Aggiunte: Gleichzeitige oder nur wenig spätere Marginalien, möglicherweise von Fuldaer Hand (f. 14r, 22v, 23r etc.); f. 110r Zusatz 2. Hälfte 9. Jh. (Bischoff).
Contenuto:
1r110v Cassiodorus: Institutiones, lib. II; Tractatus de quattuor elementis; Augustinus: Excerpta; etc.
  • 1.1. Versus ad Carolum Calvum [abgerieben].
    • Edition:
      • Traube, Ludwig: Poetae Latini aevi Carolini III. Berlin 1896 [= MGH, Poetae III].
    • (1r) Versus ad Carolum Calvum, VI,76–82. Hieronymus pollens Latiari stemmate multum …–… sine fine canentes.
      Traube (1896), S. 259.
  • 1.2. Marius Victorinus: Contra Candidum Arrianum [Exzerpt].
    • Editionen:
      • Henry, Paul/ Hadot, Pierre: Marius Victorinus. Ad Candidum Arrianum, Adversus Arium, De homoousio recipiendo, Hymni. Wien 1971 [= Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, Bd. 83].
      • PL 8: Migne, Jacques-Paul (Hg.): Opera quae exstant universa Constantini Magni, Victorini … Paris 1844 [= Patrologiae cursus completus ... Series Latina Bd. 8].
    • (1v) Marius Victorinus: Contra Candidum Arrianum 4,1–5. Ex libro Victorini contra Candidum Arrianum. Interrogatio: Quomodo definiendum est id quod non est. Responsio: Id quidem quod non est …–… Iuxta quod supra omnia sunt esse.
      Henry/ Hadot (1971), S. 19–20; PL 8, 1021–1022.
  • 2. Cassiodorus: Institutiones, liber II, versio Δ.
    • Editionen:
      • PL 63: Migne, Jacques-Paul (Hg.): Boetii, Ennodii Felicis, Trifolii presbyteri, Hormisdae papae, Elpidis Uxoris Boetii opera omnia. Paris 1847 [= Patrologiae cursus completus ... Series Latina Bd. 63].
      • PL 64: Migne, Jacques-Paul (Hg.): Manlii Severini Boetii opera omnia … Tomus posterior. Paris 1847 [= Patrologiae cursus completus ... Series Latina Bd. 64].
      • PL 70: Migne, Jacques-Paul (Hg.): Magni Aurelii Cassiodori senatoris … opera omnia … Tomus posterior. Paris 1865 [= Patrologiae cursus completus ... Series Latina Bd. 70].
      • Halm, Karl: Rhetores Latini minores. Leipzig 1868.
      • Mynors, Roger A.B.: Cassiodori senatoris institutiones. 2. Aufl. Oxford 1961.
      • Folkerts, Menso: „Boethius“ Geometrie II: ein mathematisches Lehrbuch des Mittelalters. Wiesbaden 1970.
    • (2r89v) Cassiodorus: Institutiones, liber II, versio Δ.
      • (2r) Cassiodorus: Institutiones, liber II, versio Δ. Inhaltsverzeichnis. >Liber Cassiodori Senatoris humanarum litterarum, qui scribitur de artibus et disciplinis secularium studiorum, hoc est de Grammatica, de Rhetorica, de Dialectica, de Philosophia, de Mathematica, de Arithmetica, de Geometrica, de Astronomia, de Musica, de Grammatica arte.<
        Vgl. Mynors (1961), S. XXXVI.
      • (2r3r) Praefatio 3–5. >I<ntentus nobis est de arte grammatica …–… maiorum dicta percipiat. >Explicit praefatio.<
        Vgl. Mynors (1961), S. 91–93.
      • (3r5r) De Grammatica 1–3. >Incipit institutio de arte Grammatica.< Grammatica a litteris nomen accepit …–… aut fors neglexi.
        Vgl. Mynors (1961), S. 93–96.
      • (5r9v) Excerpta Quintilianea. >Nom[i]nis partes.< Qualitas ΠΟΙΟΤΗΣ persona ΠΡΟΣΩΤΕΝ. – Inter orationes rhetoricas observandum per ordines temporum acta narrantur. >Incipit in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. – Nunc ad artis rhetoricae tractata dilatatur. Qualitas generalis< ad factum peragit.
        Vgl. Mynors (1961), S. XXXVI; Halm (1868), S. 501–504; Mynors (1961), S. 97, 99.
      • (9v16r) De Rhetorica 1–17. >De Rhetorica. Rhetorica dicitur a copia …–… suae qualitate promeretur.<
        Vgl. Mynors (1961), S. 97–108.
      • (16r24v) De Dialectica 1–14. >De Dialectica.< Dialectica primi philosophi …–… >Nunc ad Topica veniamus quae sunt< agnoscere debeamus. Ac prius [de dialectis dicendum est.]
        Vgl. Mynors (1961), S. 109–124.
      • (24v48r) Excerpta Boethica (De differentiis topicis I, II, IV). (24v) Propositio est oratio diligentius disseruimus. (26v) Argumentum est oratio de reliquis explicemus. (29r) Syllogismorum vero alii supplet ac perficit. (31r) Omnes igitur loci differentiae esse dicuntur. >Themistii loci dialectici explicit. Nunc ad rhetoricos veniamus.< Marci Tullii divisio locorum rethoricorum (40v) vel a conparatione parium. >De Rhetorica.< Rhetorica oratio habet partes sex commissum esse defenditur. Atque haec hactenus. (43r) Nunc de inventione tractandum est. Etenim prius …–… hic ex contrario.
        PL 64, 1174C–1176A, 1180C–1182D, 1183C–1185B, 1186D–1196A, 1203C, 1208C–1210B, 1212A–1216C; vgl. Mynors (1961), S. XXVII (2).
      • (48rv) De Dialectica 17–20. Memoriae quoque condendum est …–… quae aliter evenire non possunt. >Explicit Deo gratias.<
        Vgl. Mynors (1961), S. 127–130.
      • (48v51r) Tractatus de topicis. >Item de topicis.< Topica sunt argumentorum sedes …–… post quae nemo creditur velle mentiri.
        Mynors (1961), S. 164–167, vgl. S. XXV (2)
      • (51r54r) Tractatus de syllogismis et paralogismis. [De Syllogismis.] Prima figura modos habet quattuor …–… quia particularibus similes sunt.
        PL 70, 1192C–1195A; vgl. Mynors (1961), S. XXV (3).
      • (54r55r) Tractatus de propositionum modis. Omnes propositiones his modis constant …–… non Plato non iustus non est. >Explicit Deo gratias.<
        PL 70, 1195B–1196A; vgl. Mynors (1961), S. XXV (5).
      • (55r62r) Excerpta de dialecticis locis. >De dialecticis [locis] aliqua breviter dicenda sunt …<expleti esse noscuntur. >Deo gratias agimus.<
        Ähnlich PL 64, 1185A und 1186D; vgl. Mynors (1961), S. XXV (7).
      • (62v63r) De Dialectica 21–22. >De Mathematica.< Mathematica, quam latine possumus dicere doctrinalem …–… ac breviter disserere debeamus.
        Mynors (1961), S. 130–132.
      • (63r68r) De Arithmetica 1–7. >De Arithmetica.< Scribtores saecularium litterarum …–… quid secundo facere debeamus.
        Mynors (1961), S. 132–141.
      • (68r79r) Excerpta Boethica (De Arithmetica I, 1–3, 6–11, 13–18). >Breviarium ex libro aritmeticae disciplinae cum capitulis suis.<Sapientia est earum rerum …–… hic est sibi ipsi aequalis.
        Ähnlich PL 63, 1079D–1096D; vgl. Mynors (1961), S. XXXVII.
      • (79r84r) De Musica 1–11. >De Musica disciplina.< Nunc veniamus ad Musicam … Gaudentius quidam de Musica scribens …–… (83v) transscriptum reliqui. >Item de Geometria. Nunc ad Geometriam veniamus< huius qualitatis applicari.
        Mynors (1961), S. 142–150.
      • (84r85r) De Geometria 1–3. Geometria latine dicitur terrae dimensio …–… intellegentiae claritate cognoscitur.
        Mynors (1961), S. 150–152.
      • (85r87v) Excerpta Boethica (Geometria I, lib. III). Principia geometricae disciplinae. Punctum est, cuius pars nulla est …–… sumptio extremorum mediis intermissis. >Explicit Deo gratias<.
        Vgl. Mynors (1961), S. 169–172; Folkerts (1970), S. 177–185, 189–191.
      • (87v89v) De Geometria 4; De Astronomia 1–4. >De Astronomia.< Astronomia superest …–… de hac arte sentiri. >Explicit. Amen<.
        Vgl. Mynors (1961), S. 152–157.
    • 3. Anonymus: Tractatus de quattuor elementis.
      • Edition:
        • Mynors, Roger A. B.: Cassiodori senatoris institutiones. 2. Aufl. Oxford 1961.
      • (89v91r) Tractatus de quattuor elementis. Nunc cerne ut media mundi corpora …–… haec elementorum colligativa cognatio.
        Mynors (1961), S. 167–168.
    • 4. Augustinus: Excerpta varia.
      • Editionen:
        • PL: Migne, Jacques-Paul (Hg.): Sancti Aurelii Augustini, Hipponensis Episcopi, Opera omnia. Paris 1841–1902 [= Patrologiae cursus completus ... Series Latina Bd. 32–47].
        • Zycha, Joseph: Sancti Aurelii Augustini De genesi ad litteram libri duodecim ... Prag/ Wien/ Leipzig 1894 [= CSEL, Bd. 28].
        • Hoffmann, Emanuel: Sancti Aurelii Augustini episcopi De civitate Dei libri XXII. Prag/ Wien/ Leipzig 1899 [= CSEL, Bd. 40.1].
        • Zycha, Joseph: Sancti Aurelii Augustini De fide et symbolo, De fide et operibus ... Prag/ Wien/ Leipzig 1900 [= CSEL, Bd. 41].
        • Knöll, Pius: Sancti Aurelii Augustini … De ordine libri duo … Wien/ Leipzig 1922 [= CSEL, Bd. 63].
        • Green, William M.: Augustinus. De doctrina christiana libri IV. Wien 1963 [= CSEL, Bd. 80].
        • Green, William M.: Sancti Aurelii Augustini … De ordine … Turnhout 1970 [= CCSL, Bd. 29].
        • Martin, Joseph: Sancti Aurelii Augustini De doctrina christiana. Turnhout 1962 [= CCSL, Bd. 32].
        • Dombart, Bernard/ Kalb, Alphons: Sancti Aurelii Augustini De civitate Dei libri XI–XXII. Turnhout 1955 [= CCSL, Bd. 48].
        • Mynors, Roger A. B.: Cassiodori senatoris institutiones. 2. Aufl. Oxford 1961.
      • (91r108r) Augustinus: Excerpta varia.
        • (91r93r) De doctrina christiana II, xxxi(48)–xxxiv(52). >Ex libro secundo sancti Augustini de christiana doctrina de sophismatibus falsae conclusionis excerptum.< Sunt multa quae appellantur sophismata, falsae conclusiones rationum, et plerumque …–… etiam ipsae certe fiant necesse est.
          PL 34, 58–60; Martin (1962), S. 66–69; Green (1963), S. 67–70; vgl. CPL Nr. 263; Janner/ Jurot (2001), Bd. 9.1, S. 32 (recte 42); Mynors (1961), S. XXX.
        • (93r101r) De doctrina christiana IV, i(2)–xxi(45) [Auszüge]. Ex libro quarto sancti Augustini de doctrina christiana, ubi contemperat dicta beati Pauli apostoli cum praeceptis rethoricorum per membra sive circuitus vel de tribus generibus dicendi, id est grandi submisso et temperato cum exemplis suis et unum exemplum ex libro Amos prophetae. Primo itaque exspectationem legentium qui forte me putant …–… altitudinem quaerat. >In exponendis considerare convenit haec<
          PL 34, 98–111; Martin (1962), S. 116–151; Green (1963), S. 118–153; vgl. CPL Nr. 263; Janner/ Jurot (2001), Bd. 9.1, S. 42; Mynors (1961), S. XXX.
        • (101r102r) Contra mendacium x(23–24). Ex libro sancti Augustini contra Priscillianistas ad locum, ubi de tropis mire loquitur. Non est ergo mendacium, cum silentio absconditur verum …–… sed aliena peccata portavit.
          PL 40, 533–534; Zycha (1900), S. 499–591; vgl. CPL Nr. 304; Janner/ Jurot (2001), Bd. 9.1, S. 79; Mynors (1961), S. XXX.
        • (102v105r) De musica I, 19–26. >Ex libro primo sancti Augustini de musica.< Ab ipso principio numerorum capiamus …–… quam ceteris numeris convenit.
          PL 32, 1094–1098; vgl. CPL Nr. 258; Janner/ Jurot (2001), Bd. 9.1, S. 80; Mynors (1961), S. XXXI.
        • (105r106v) De ordine II, v(14), xiv(41)–xviii(48); De immortalitate animae iv(5). >Ex libro sancti Augustini de ordine.< Nonne hic quoque ordo ipse laudabitur in musica in geometrica sine ullo deducatur errore. Igitur ratio, quae in rhythmis …–… quam numerum esse rationem. Quis enim, ut alia omittam, non in ista ratione constare.
          PL 32, 1001, 1014–1017, 1024; Green (1970), S. 115, 129–133; Knöll (1922), S. 156, 175–180; vgl. CPL Nr. 255; Janner/ Jurot (2001), Bd. 9.1, S. 82; Mynors (1961), S. XXXI.
        • (106v) De civitate Dei XI, 30. >Ex libro civitatis Dei undecimo sancti Augustini<. Unde ratio numeri contemnenda non est …–… et pondere disposuisti.
          PL 41, 344; Dombart/Kalb (1955), S. 350; Hoffmann (1900), S. 558; vgl. CPL Nr. 313; Janner/ Jurot (2001), Bd. 9.1, S. 32; Mynors (1961), S. XXXI.
        • (106v107r) De civitate Dei XII, 19. Ita vero suis quisque …–… numerati sunt.
          PL 41, 367–368; Dombart/Kalb (1955), S. 375; Hoffmann (1900), S. 599; vgl. CPL Nr. 313; Janner/ Jurot (2001), Bd. 9.1, S. 32; Mynors (1961), S. XXXI.
        • (107rv) De doctrina christiana II, xxxviii(56.59), xl(60), xvi(26). >Sancti Augustini ex libro secundo de doctrina christiana.< Iam vero numeri disciplina in usum nostrum vindicanda. Et ille numerus aedificationis templi …–… posita invenimus.
          PL 34, 61–63 und 49; Martin (1962), S. 71–73 und 52; Green (1963), S. 72–75; vgl. CPL Nr. 263; Janner/ Jurot (2001), Bd. 9.1, S. 42; Mynors (1961), S. XXXI.
        • (107v) De genesi ad litteram IV, vii(13-14). >Ex libro quarto de genesi ad litteram.< Quamvis enim se obiectent …–… perfecta non essent.
          PL 34, 301; Zycha (1894), S. 103; vgl. CPL Nr. 266; Janner/ Jurot (2001), Bd. 9.1, S. 60; Mynors (1961), S. XXXI.
        • (107v108r) De doctrina christiana II, xvii(27)–xviii(28). >Ex libro secundo de doctrina christiana eiusdem beati Augustini.< Facile est animadvertere …–… ubicumque veritatem invenerit.
          PL 34, 49; Martin (1962), S. 52–53; Green (1963), S. 53; vgl. CPL Nr. 263; Janner/ Jurot 2001, Bd. 9.1, S. 42; Mynors (1961), S. XXXI.
    • 5. Carmen de ventis.
      • Editionen:
        • Alberto, Paulo Farmhouse: The Textual Tradition of the Carmen de ventis (AL 484): Some Preliminary Conclusions with a New Edition, in: Aevum. Rassegna di scienze storiche, linguistiche e filologiche 83 (2009), S. 341–375.
        • Riese, Alexander: Anthologia Latina. Bd. I,1–2. 2. Auflage. Leipzig 1894/1906.
      • (108rv) Carmen de ventis. Quattuor a quadro consurgunt limite venti …–… Argestenque Grai vocitant cognomine [prisco].
        Alberto (2009), S. 373–375; Riese (1906), S. 7–8 (Nr. 484).
    • 6. Winddiagramm mit T-O-Karte.
      • Editionen:
        • Obrist, Barbara: Wind diagrams and medieval cosmology, in: Speculum 72 (1997), S. 33–84.
        • Fontaine, Jacques: Isidore de Séville: Traité de la nature. Bordeaux 1960.
        • Becker, Gustav: Isidori Hispalensis De natura rerum liber. Berlin 1857.
      • (109r) Winddiagramm, mit T-O-Karte und eingeschriebenem Text aus Isidorus: De natura rerum, 37,1–4, darunter Vermerk: Quantis c[h]ordis antiqui musici usi sunt, quorum Boetius in capitulo de additione vocum meminit quaeve sunt eorum nomina vel ordo. Genera melorum sunt tria.
      • (109v) leer
      Fontaine (1960), S. 295–297, Becker (1857), 62–63; PL 83,1006D–1008B; vgl. Obrist (1997), S. 49–51.
    • 7. De quibusdam nominibus.
      • (110r) De quibusdam nominibus. Nomen de quo Dominus in evvangelio ite ad quendam dicit, Aminadaph fuit. Nomina magorum Partes orationum in rhetorica arte quattuor sunt: Exordium, numeratio, argumentatio, conclusio …–… post tristiam gaudium nuntiat atque promittit.
        Vermutlich unediert.
      • (110v) leer
  • Bemerkung zum Inhalt:
    Abschrift von Bongars in Bern, Burgerbibliothek, Cod. 492.13, f. 159r.
  • Literatur
    • Folkerts, Menso: The development of mathematics in medieval Europe: the Arabs, Euclid, Regiomontanus. Aldershot 2006, hier III, 31.
    • Gorman, Michael M.: The Diagrams in the oldest manuscripts of Cassiodorus ‚Institutions‘, in: Revue Bénédictine 110 (2000), S. 27–45.
    • Obrist, Barbara: Le diagramme isidorien des saisons, son contenu physique et les représentations figuratives, in: Mélanges de l'Ecole française de Rome. Moyen-Age 108 (1996), S. 95–164, hier S. 147–148.
    • Orlandi, Giovanni: Testi Cassiodorei e moderni editori, in: Orlandi, Giovanni/ Chiesa, Paolo (Hgg.): Scritti di filologia mediolatina. Firenze 2008, S. 819–837.
    • Smits van Waesberghe, Joseph (Hg.): Répertoire International des Sources Musicales (RISM). The theory of music. From the Carolingian era up to 1400. Bd. 1. München 1961, hier S. 74.
    • Stoppacci, Patrizia/ Gatti, Paolo: Cassiodorus Senator, in: La trasmissione dei testi latini del Medioevo 4 (2012), S. 81–146, hier S. 114–129.
    • Stoppacci, Patrizia: A proposito di una recente edizione digitale: la redazione Δ delle institutiones di Cassiodoro: stratigrafia di un manuale, in: Scriptorium 69 (2015), S. 236–271.
    • Thorndike, Lynn/ Kibre, Pearl: A catalogue of incipits of mediaeval scientific writings in Latin. London 1963, hier Sp. 962.
    • Usener, Hermann: Anecdoton Holderi: ein Beitrag zur Geschichte Roms in ostgothischer Zeit. Bonn 1877, hier S. 3.
Unità codicologica: II (f. 111126)
Luogo di origine: Deutschland: Hof? Beziehungen zu Saint-Amand und Mainz (Bischoff); Nordfrankreich (Homburger).
Datazione: Erstes Drittel 9. Jh. (Bischoff: f. 111122 bzw. f. 123126 ursprünglich wohl zwei selbständige Teile, doch sicher schon in der ersten Hälfte des 9. Jh. vereinigt); 9./10. Jh. (Homburger).
Supporto materiale: f. 111122 Schafspergament (weicher und dünner als Teil I); f. 123126 Kalbspergament.
Dimensioni: 16 Blätter
Formato: 30 x 21,5 cm, unregelmässig beschnitten.
Disposizione della pagina: Zweispaltig, Schriftspiegel bis zu 25 x 18 (9) cm, für 48 (f. 111122) bzw. 46 (f. 123126 ) Zeilen liniert; Blindlinierung N.S, in carré, z.T. unklar; Punktierung zur Begrenzung des Schriftspiegels und der Figurengedichte.
Tipo di scrittura e mani: Im Porfyrius (f. 111122) ist die Schrift der Figurengedichte zunächst noch stark mit Unziale gemischt, geht aber schon bald fast völlig zur Minuskel über. In der Minuskel sind zwei völlig verschiedene Hände zu scheiden: die zweite laut Bischoff im Stil von Saint-Amand. Titel in Inschriftencapitalis (f. 111r, 114v, 119v). – Die Gedichte (f. 123126) sind einheitlich in Capitalis rustica geschrieben, die Akrosticha in roter Rustica oder Unzialis. Überschriften in Unzialis von Mainzer Hand; Transkriptionen f. 124rv, 126r von der Saint-Amand Hand.
Decorazione: Figuren der Gedichte, Titel, Incipit und Explicit sowie Akrosticha jeweils in Rot.
Aggiunte: f. 125v, 126v Federproben (9.–11. Jh.)
Contenuto:
  • 111r126v Porfyrius Optatianus: Panegyricus; Alcuinus, Josephus Scotus, Theodulphus: Carmina acrosticha.
    • 8. Porfyrius Optatianus: Panegyricus Constantino dictus.
      • Editionen:
        • Polara, Giovanni: Carmi di Pubilio Optaziano Porfirio. Torino 2004.
        • Kluge, Elsa: Publilii Optatiani Porphyrii carmina. Leipzig 1926.
        • Müller, Lucian: Publilii Optatiani Porphyrii carmina. Leipzig 1877.
      • (111r122r) Porfyrius Optatianus: Panegyricus Constantino dictus.
        • (111r) Incipit. Publili Optatiani Porfyrii Panegiricus dictus Constantini Augusto incipit feliciter, darunter 111ra Carm. I. Quae quondam fueras pulchro decorata libello ..., daneben 111rb Schol. II. In hac pagina omnes ..., darunter Carm. II. Sancte tui vatis
        • (111va–b) Schol. III. Et haec pagina tricenas quinas ..., darunter Carm. III. Fingere Musarum ...
        • (112ra) Schol. V. Et in hac pagina tricenae quinae ..., daneben 112rb Carm. IV. Praefatio. Imperii fastus ..., darunter Carm. V. Victor sidereis ...
        • (112va–b) Schol. VI. In hac adaeque pagina ..., darunter Carm. VI. Martia gesta ...
        • (113ra–b) Schol. VII. Et in hac pagina tricenae quinae ..., darunter Carm. VII. Augustum specimen ...
        • (113va–b) Schol. VIII. Et in hac pagina omnium ..., darunter Carm. VIII. Accipe picta novis ...
        • (114ra–b) Schol. IX. In hac pagina per omnes ..., darunter Carm. IX. Castalides Domino ...
        • (114va) Schol. XX. In hac pagina organi species ..., darunter Carm. XX. Post Martios labores ...
        • (115r) Epistola Porfyrii. Domino Constantino Maximo pio invicto et venerabili semper Augusto. Fateor …–… suscitavit.
        • (115v) Epistola Constantini. Invictus Constantinus Maximus Augustus. Si tantum …–… captare.
        • (116ra–b) Schol. X. In hac pagina XXXV ..., darunter Carm. X. Calliope cane ...
        • (116v ) Carm. XI. Fortia facta ducis ..., darunter Schol. XI. In hac pagina acrostichis ...
        • (117r) Carm. XII. Constantine pater ..., darunter Schol. XII. In hac pagina superiore ...
        • (117v) Schol. XIII. In hac pagina versus est ..., darunter Carm. XIII. Princeps beate ...
        • (118ra–b) Schol. XIV. In hac pagina tricenae quinae ..., darunter Carm. XIV. Sancte, decus mundi ...
        • (118va) Schol. XV. In hac pagina primus versus ..., daneben 118vb Carm. XV. Alme, decus mundi ...
        • (119ra–b) Schol. XVI. In hac pagina acrostichis ..., darunter Carm. XVI. Dissona conexis ...
        • (119va) Schol. XXI. In hac pagina deorsum ..., daneben 119vb Carm. XXV. Ardua componunt ..., und Schol XXV. Hi quattuor versus ... darunter Carm. XXI. Pauca quidem cecini ...; es folgt [schon hier!] das Explicit Publilii Optatiani Porfyrii Panegyricus dictus Constantino Augusto explicuit feliciter.
        • (120r) Carm. XVIII. Alme tuas laurus ..., darunter f. 120ra–b Carm. XVII. Sunt septem numero pares ...
        • (120v) Carm. XXII. Mirum opus ..., darunter Versus intexti. Mixta per amfractus ...
        • (121r) Carm. XXVI. Vides ut ara ..., darunter Schol. XXVI. Haec pagina lambico ..., darunter Carm. XXVII. Praecelsae quercus ..., daneben Schol. XXVII. Haec fistula est ...
        • (121v) Carm. XXIII. Ingemui graviter ..., darunter Schol. XXIII. Hi decem versus ..., darunter nochmals, in roter und schwarzer Rahmung, Carm. XXV. Ardua componunt ... singula verbis.
        • (122ra–b) Carm. XXV. Ardua componunt …–… pectora verbis., darunter f. 122rb Griechische Worterklärungen.
        • (122v) leer.
        Polara (2004), S. 46–229; vgl. Kluge (1926), Müller (1877).
      • Bemerkung zum Inhalt: Es fehlen Carm. XIX und XXIV.
    • 9. Alcuinus, Josephus Scotus, Theodulfus: Carmina acrosticha.
      Editionen:
      • Dümmler, Ernst: Poetae latini aevi carolini I. Berlin 1881 [= MGH, Poetae I].
      • Hagen, Hermann: Carmina Medii Aevi maximam partem inedita. Ex bibliothecis Helveticis collecta. Bern 1877.
      • (123r126v) Alcuinus, Josephus Scotus, Theodulfus: Carmina acrosticha.
        • (123r) Alcuinus: Carmen VI. Alcuinus abbas conposuit hos versus qui in hac pagina continentur. Crux decus es mundi Iessu de sanguine sancta
        • (123v) Josephus Scotus: Carmen III. Joseph abbas Scottus genere hos versus qui in hac pagina continentur conposuit. Primus avus vivens en nos in morte redegit
        • (124r) Josephus Scotus: Carmen IV. Item idem Joseph hos sequentes versus fecit. Dico Carle putas quae verae signa salutis … , darunter Transkription.
        • (124v) Josephus Scotus: Carmen V. Item Joseph. Alta salus virtus verbum sapientia sponsus … , darunter Transkription.
        • (125r) Josephus Scotus: Carmen VI. Item Joseph. Inclyta si cupias sancti sub culmina templi
        • (125v) Alcuinus: Carmen VII. Item Joseph (aber Alkuin). Magna quidem pavido praebet fiducia vati
        • (126r) Theodulfus: Carmen XXIII. Teudulfus episcopus hos versus conposuit. Omnipotens Domine et pacis donator in aevum … , darunter Transkription.
        • (126v) Federproben, sonst leer.
        Dümmler (1881), S. 224–225; 152–159; 226–227; 480–482; Hagen (1877), S. 115–126, 215–221 (Nr. 69–75).
  • Literatur
    • Adler, Jeremy/ Ernst, Ulrich: Text als Figur: visuelle Poesie von der Antike bis zur Moderne. Weinheim 1987, hier S. 40–42.
    • Chazelle, Celia Martin: The crucified God in the Carolingian era: theology and art of Christ’s passion. Cambridge 2001, hier S. 14–22.
    • Garrison, Mary: The emergence of Carolingian Latin literature and the court of Charlemagne (780–814), in: Mc Kitterick, Rosamund (Hg.): Carolingian culture. Cambridge 1994, S. 111–140, hier S. 122.
    • Manitius, Max: Geschichte der lateinischen Literatur des Mittelalters. 1. Teil: Von Justinian bis zur Mitte des zehnten Jahrhunderts [=HdAW 9,2,1]. München 1911, hier S. 547–549.
    • Nordenfalk, Carl: Die spätantiken Zierbuchstaben. Stockholm 1970, hier S. 58–61, Taf. 12–13.
    • Polara, Giovanni: Ricerche sulla tradizione manoscritta di Publilio Optaziano Porfirio. Salerno 1971.
    • Reudenbach, Bruno: Das Verhältnis von Text und Bild in "de laudibus sanctae crucis" des Hrabanus Maurus. In: Grubmüller, Klaus, u.a. (Hg.): Geistliche Denkformen in der Literatur des Mittelalters. München 1984, hier S. 282–283.
    • Schaller, Dieter: Die karolingischen Figurengedichte des Cod. Bern. 212, in: Jauss, Hans Robert/ Schaller, Dieter (Hgg.): Medium Aevum vivum: Festschrift für Walther Bulst. Heidelberg 1960, S. 22–47.
    • Schanz, Martin: Die römische Literatur von Constantin bis zum Gesetzgebungswerk Justinians. Bd. 1: Die Literatur des vierten Jahrhunderts. [= HdAW 8.4.1] 2. Aufl. München 1914, hier S. 11–14.
    • Vezin, Jean: Mise en page et mise en texte du livre manuscrit. Paris 1990, hier S. 437–438.
    • Wilhelmy, Winfried: Rabanus Maurus: auf den Spuren eines karolingischen Gelehrten. Mainz 2006, hier S. 43–45.