Cologny, Fondation Martin Bodmer, Cod. Bodmer 132
Creative Commons License

Pellegrin Elisabeth, Manuscrits latins de la Bodmeriana, Cologny-Genève 1982, pp. 303-310.

Handschriftentitel:
  • Petrus de Vinea, Epistulae
  • Epistulae variae
  • Bonfilius Aretinus (?), Ars dictaminis
Entstehungszeit: XIIIe s. (2e moitié)
Secundo folio: f. 2: // simplicitas a scribarum et phariseorum
Beschreibstoff: Parch.
Umfang: 48 ff.
Format: 342 x 231 mm
Lagenstruktur: 6 quaternions avec réclames sauf aux f. 32v et 48v.
Zustand: Grattages au f. 1, un en haut, à gauche, semble avoir fait disparaître une mention de prix, mutilée par un trou du parchemin: f […] ri (?), et deux en bas, illisibles aux rayons ultra-violets.
Seiteneinrichtung: Justification: 250 x 165 mm. 48 lignes à la page, encres grisâtres ou jaunâtres.
Schrift und Hände: Ecritures gothiques semi-cursives, généralement assez fines, plusieurs mains, écriture plus grosse et plus épaisse aux f. 1-4, et autre écriture épaisse aux f. 33-48v.
Buchschmuck: Titres et initiales rubriqués jusqu'au f. 32, laissés en blanc ensuite, l'initiale du f. 1 et quelques autres sont ornées de filigranes rouges.
Spätere Ergänzungen: Au verso du plat inférieur, d'une écriture cursive du XIVᵉ s., peut-être de la main du notaire Andreas Lance (cf. infra Possesseurs), liste des incipit des 18 premières lettres de Petrus de Vinea: Collegerunt pontifices. I / Illos felix cons. (?). II / Satis nos .XVIII., et quelques essais de plume avec plusieurs noms de personnes (cf. infra Possesseurs).
Einband: Simple feuille de parchemin jaunie portant, au plat supérieur, quelques traces d'écriture (document en écriture notariale italienne) et le titre: Epistole Petri de Vineis relicte […] (cf. infra Possesseurs), et sur le plat inférieur, un titre avec mention de prix en italien: pistole di Piero de la vingna nostre, uno fiorino d'oro i mezo (XIVᵉ-XVᵉ s.) lu aux rayons ultra-violets.
Inhaltsangabe:
  • Verso du plat supérieur (addition du XIVᵉ s., écriture de chancellerie). [Proverbia (?)]
    (texte), 1) Ars bellandi si non preluditur cum
    Fuerit necessaria non habetur.

    2) Pudor est degenerare prioribus (cf. Cassiodorus, Variae, liv. I, 44 § 4, éd. Th. Mommsen dans Mon. Germ. Hist., Auctores antiquissimi, XII, Berlin, 1324, p. 39).
    Laudabilis uena seruat originem.
  • f. 1-32 Petrus de Vinea: Epistulae
    Textgeschichte: Collection non systématique, en désordre et incomplète, comprenant surtout des lettres éditées par Schardius (et Iselius) et quelques-unes publiées dans d'autres recueils. Quelques-unes n'ont pu être identifiées ou sont inédites. Voir pour la tradition manuscrite et les différentes collections de ces lettres l'étude de H. M. Schaller, Zur Entstehung der sogenannten Briefsammlung des Petrus de Vinea, dans Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters, XII, 1956, p. 114-159.

    Les lettres sont numérotées en chiffres anciens depuis 17 (f. 6v) jusqu'à 129 (Exordia Bonfilii, f. 32), sans doute par le possesseur Andreas Lance, puis d'une main moderne (XVIᵉ ou XVIIᵉ s.) en chiffres romains et arabes (seulement en chiffres arabes précédés de L. depuis le f. 18v), qui renvoient au livre et au numéro de la lettre dans l'édition Schardius (et Iselius).
    titre, addition en haut du f. 1 (fin XIIIᵉ s.?): >Epistule Petri de Vineis.< Querimonia Fr [iderici] super depositione sua contra Papam et Cardinales.Collegerunt pontifices et pharisei concilium et in unum aduersus principem et Christum dominum conuenerunt (liv. I, ep. 1). suivie, f. 1-8, des ep. I, 2-20.
    • (f. 8) V, ep. 16
    • (f. 8v) V, ep. 132; III, ep. 65; II, ep. 20
    • (f. 9) II, ep. 10
    • (f. 9v) II, ep. 35
    • (f. 10v) n° 26, titre: >De constitutionibus inperio (?).< Fr [idericus] dei gratia etc. Communi (?) Turen. Multifariam multis modis prout fama clarior licteris diuulgasse iam potuit … expl. incomplet: … precipimus obseruari (éd. L. Weiland et J. Schwalm, Mon Germ. Hist., Constitutiones et Acta publica imperatorum et regum, 2, Hanovre, 1326, n° 263, p. 367-368 ligne 24)
      • () n° 27, titre: >Tenor prohemii constitutionum.< Diuina clementia nostrum dirigente propositum cuius munificentia collatum nobis / ab insolentia reuocare. Hac igitur constitutione nostra perpetuo ualitura decreuimus (7 lignes, inédite?).
      • () n° 28: IV, ep. 1.
    • (f. 11) II, ep. 36 et 37
    • (f. 11v) II, ep. 38
    • (f. 12) II, ep. 39
    • (f. 12v) III, ep. 64
    • (f. 13) V, ep. 133; II, ep. 44
    • (f. 13v) III, ep. 14; II, ep. 4
    • (f. 14-15) n° 38, titre: >De adventu Tartarorum.< Fr[idericus] Dei gratia etc. Regibus et princi[pi]bus orbis terre etc. Regem que tam Romanum imperium uelud ad predicationem Euangelii … (éd. J. L. H. Huillard-Breholles, Historia diplomatica Friderici II, V, 2, Paris, 1859, p. 1148-1154, explicit différent).
    • (f. 15) I, ep. 29.
    • (f. 15v) n° 40, titre: >De morte inperatricis.< Fr[idericus] etc. Cum sit inevitabile debitum quod deposuit conditrix nam mortalibus equaliter / ad condigna iocunditatis et gratie Respondere (?) (éd. E. Winkelmann, Acta imperii inedita, I (Registrum Friderici II), Innsbruck, 1880, p. 668, n° 875).
      • () n° 41, titre: >De eodem.< Fr. etc. Comiti et Comitisse de Monteforti. Prospera quin quondam Expectationi uestre consueuimus licteris et nuntiis ylariter / ad uos indissolubiliter conseruatam (éd. Huillard-Breholles, ouvr. cit. supra, VI, 1, Paris, 1860, p. 26-27).
      • () II, ep. 40.
    • (f. 16-16v) liv. II, ep. 1 et 2.
    • (f. 17) II, ep. 6 et 10
    • (f. 17v) II, ep. 8 et 9
    • (f. 18-18v) II, ep. 11-17
    • (f. 19) II, ep. 18-19; III, ep. 71 et 70
    • (f. 19v) III, ep. 4; V, ep. 134
    • (f. 20) V, ep. 7; II, ep. 41
    • (f. 20v) II, ep. 42; I, ep. 30
    • (f. 21) V, ep. 131; III, ep. 40
    • (f. 21v) III, ep. 41
    • (f. 22) III, ep. 42
      • () n° 71 Magistro Alberto archiepiscopus Capuanus. Nos est ista perfunctorie directus ex Iacobo beniuolus / satages reuereri (5 lignes).
      • () n° 72 Responsio archiepiscopi Capuani ad magistrum Albertum. Non ex me concepit ut paretur (?) et sensus et calamus / uoluit quando Iacobum reprehendit (10 lignes).
      • () n° 73 Capuanus archiepiscopus eidem. Si liber apud te frater scribitur in quo sub / scribetur extraneus (4 lignes).
    • (f. 22-22v) n° 74 Eidem archiepiscopus Capuanus. Si non ex se quod per te scribitur / patrem amicum diligas sotium uenereris (8 lignes, lettres non identifiées).
    • (f. 22v) III, ep. 37-39
    • (f. 23) II, ep. 21 et 25
    • (f. 23v) II, ep. 26-27 et 29
    • (f. 24) II, ep. 30 et 33; III, ep. 7 et 8
    • (f. 24v) III, ep. 9-10
    • (f. 25) III, ep. 16-17 et 20
    • (f. 25v) III, ep. 22, 25-26
    • (f. 26) II, ep. 51; IV, ep. 3; III, ep. 43
    • (f. 26v) III, ep. 45; V, ep. 3 et 4
    • (f. 27) V, ep. 6; VI, ep. 16; V, ep. 8 et 2
    • (f. 27v) III, ep. 44; V, ep. 20
    • (f. 28) VI, ep. 1-3, 5-6, 9, 11
    • (f. 28v) VI, ep. 12
      • () n° 115 Exordia super eisdem. Etsi prosequatur officium dominantis auctoritas / debitum gloriosum (?) (5 lignes, inédite).
      • () n° 116 VI, ep. 15
      • () n° 117 Merita nostrorum obsequia fidelium non solum / se gaudeant honoratos (2 lignes, inédite).
      • () nos 118-119 V, ep. 129-130
    • (f. 29) n° 120 Magister Tadeus Doctoribus et scolaribus Neapolitanis. Suis tanquam fratribus et amicis karissimis doctoribus […] Tadeus […] iudex curie Imper[ialis]. Audiui et dolui scasi (?) nouiter et expaui (?) pre ira occulus meus / indicatam (non identifiée).
      • () n° 121 III, ep. 67
    • (f. 29v-30) n° 122 Paterno tractandis affectu Scolaribus Baroni uniuersis Magister Robertus de Ydronto salutem et sua sacris temporibus opera conformare. Plus redditur cum Reddentis intentio ylaritate conditur / culpas excusatorio ignorantie remedio palliare (non identifié).
    • (f. 30-30v) n° 123 Solatiante temporum (?) gratia facta est karissime permutatio laboris / se offerens et quicquid est esse (?) poterit in futurum (?).
    • (f. 30v) n° 124 [Innocentivs III, papa: Epistula ad Fridericum regem Siciliae.] Papa Imper[atori]. Quia [sic] prima primi lactis pocula tibi dominus absinthio miscuit …–… intuitu benigno respicias
      • éd. Migne, P.L. 214, col. 520-521 = liv. I, ep. 565
      • J. L. H. Huillard-Breholles, ouvr. cit. supra, I, 1, 1852, p. 27-28).
      • () n° 125 [Innocentivs III, papa: Epistula ad legatum.] Cum enormes excessus relinqui non debeant …–… incomplet: […] per leges dissolui meretur (4 lignes — éd. Migne, P.L. 214, col. 642 = liv. II, ep. 95 début).
    • (f. 30v-31) n° 126 De morte regis Herrici. In Morte filii natura condoluit et erupit paternos affectus / que iocundis prosperitatibus latebatur [sic] (éd. Huillard-Breholles, ouvr. cit., VI, 1, 1860, p. 29-30)
    • (f. 31) n° 127 Fr. etc. Sacrosancte Romane Ecclesie Cardinalibus In exordio nascentis mundi prouida ineffabilis / terminabilis latitudo (éd. E. Winkelmann, Acta imperii…, I, 1880, p. 314-315, n° 355)
      • () n° 128 I, ep. 31 principes et fautores procedet [sic] Augustus et qualiter ferro Cesar inferret ultiones (fin de l'ep. I, 31).
        • éd. S. Schardius, Epistolarum Petri de Vineis… libri VI, Bâle, 1566.
        • reproduite (avec variantes d'un nouveau manuscrit): J. R. Iselius, Petri de Vineis… Epistolarum libri VI…, Bâle, 1740.
    • (f. 32) Bonfilius [Aretinus (?)]: (Anmerkung: Notaire d'Arezzo († vers 1266), auteur de Dictamina, cf. H. Wieruszowski, Arezzo as a center of learning and letters in the thirteenth century, dans Traditio, 9, 1953, p. 356-370: Bonfiglio of Arezzo and the new school ofstilus altus”, et p. 384-388: édition de deux lettres écrites par lui et d'un discours.) Exordia (extraits?) >Exordia Bonfilii.< texte:
      • 1. Etiam si plurimi sit heris valoris adcumulati profunditas illud tamen inproprie uulgaris loquacitas opes uocat, quo habito nichilominus perseuerat Rectentoris Inopia crescit amor inopie, crescit timiditas seruatoris, dum illo recondito ad utilitatem non fruitur sed tribulatur ut anxius uigili cura et opere ne pereat circa illa.
      • 2. eiusdem. Seruet lingua silentium donec deliberetur in animo quid ab ipsa premittatur ab labia proferendum ut nichil pronuntiet hos festinum quod hominem pronuntiasse peniteat, cum omne quod in aures peruenit a dicente reuocari nequeat in non dictum.
      • 3. eiusdem. Prouide Racionis repagulum sedulo firmet hostium horis nostri ne unquam in aliquo dissoluatur eloquium dampni forsan et verecundie Relatorum.
      • [Carmen de dictamine]
        >Versus commendates [sic] dictamen.<
        Nobile ditamen tibi prestat ubique iuuamen
        Diuitias mores famas natas et honores
        Egregie fari cum principibusque morari
        Dulciter audiri morum laudibus redimiri
        Te facit has letas ditamen ta[n]gere metas.
  • f. 32-32v [Epistula de rebellione urbis Panormi et Siciliae ad Messanenses ciues] (a. 1282). >De rebellione Rengni [sic] Sciscilie [sic] epistula.< Nobilibus ciuibus urbis egregie Messane sub Pharaone principe et plus quam in luce lucere ancillatis Panormitani salutem et captiuitatis iugum abicere et brauium accipere libertatis. Consurge consurge filia ex Syon et induere fortitudine tua que iocunditatis exuta uestibus …–… ut accipiatis iustitie gratiam In presenti et callamitatis fugietis miseriam in futuro. Iste lictere delate fuerunt sub anno domini MCCLXXXII tempore domini Martini pape die VIIIIno Intrantis mensis Julii.
    • éd. dans le Chronicon Siciliae: Martène et Durand, Thesaurus novus anecdotorum, III, Paris, 1717, col. 26-28
    • Muratori, Rerum italicarum scriptores, X, 1727, col. 830-832.
    • M. Amari, La guerra del Vespro siciliano, Milan, 9ᵉ édition, III, 1886, p. 303-306.
  • f. 32v Carolus Andegavensis, Rex Siciliae: Epistula ad cancellarium Andream de Montecchio (a. 1272, 9 mai) Lettre de sauvegarde en faveur du destinataire. >Lictere misse per dominum Regem Karulum domino kan[cellario] Andree.< texte: Karulus Dei gratia Rex Sciscilie [sic], ducatus Apulie, principatus Capue, Andeg[auie] prouincie et Folch[alquerii] comes, Romani Imperii in Tuscia per Sanctam Romanam Ecclesiam uicarius generalis, Nobili uiro kan[cellario] Andree de Montecchio (?) militi salutem. Nobilis vir Henricus Valdemontis et Ariani comes, dilectus consiliarius familiaris et fidelis noster, ex parte tua nobis humiliter supplicauit ut, cum tu cum tuis filiis mandatis sancte Romane Ecclesie atque nostris obtemperare desideres, uelis propter hoc ad nostram presentiam proficisci, licentiam ueniendi, morandi in nostra curia et redeundi ad propria secure, cum personis quas tecum ducere uolueris et rebus eorum, tibi concedere benignius dignaremur. Nos igitur, ipsius comitis supplicationibus inclinati, huiusmodi licentiam tibi, tenore presentium, elargimur uniuersis districtius iniungentes ne te et tecum uenientes in personis et rebus molestare presumant. Presentibus post dies …–… viginti minime valituris. Datum Rome anno domini M°CC°LXXII°, VIIII° Maii XV° Indictionis. Rengni nostri anno septimo.
    • () [Clemens IV, papa: Epistula ad Carolum Andegauensem, regem Siciliae?] (fin février 1266?). Cette lettre, sans adresse et mutilée à la fin, paraît émaner du pape Clément IV, qui félicite le roi Charles de sa victoire sur Manfred, prince de Tarente, le 26 février 1266, près de Bénévent; elle serait une réponse à la lettre de Charles au pape, datée de Bénévent, le 27 février 1266 (éd. Martène et Durand, Thesaurus novus anecdotorum, II, Paris, 1717, col. 283-285), lui annonçant sa victoire sur « Manfredus publicus hostis… ». pas de titre.
      • (texte):Exultat terra gaudiis et celestem patriam laudibus exultare speramus quod nuper altissimus in populum quem sanguine suo pretioso redemit rorem sue benedictionis effundens sub tuo felici regimine sanctam matrem ecclesiam et fideles ipsius terrestris decore glorie uoluit illustrari, ut, hostendens in inferioribus sue potentie maiestatem, clementer alliceret ad superiora redemptos, nec innumerabilium cruciatuum afflictione grauatos languere diutius sub persecutione tirannica pateretur. Quare deum patrem et dominum anima nostra mangnifficat [sic] sibique ad laudes et gratias reuerenter assurgit quod nouiter eamdem ecclesiam splendore noue lucis inlustrans potemter ab eius affectibus que diu sine intermissione durauerant tenebras effugauit gloriosam contra publicum hostem Manfredum, condam principem Tarantinum, tibi celitus uictoriam tribuendo, sicut in licterarum serie gratiosa quas nobis regia celsitudo transmisit plenius cont[inetur], in quarum uotiua receptione ac lectione repetita frequenter et earum expositione solempni coram diuersarum nationum gentibus ad hoc specialiter apud sedem apostolicam congregatis, nobis et fratribus nostris exultantibus ingenti letitia psallit clerus, tripudiat populus et sexus utriusque consortium affert in sacrificium laudis altissimo uitulos labiorum [cf. Osee, 14, 3].
        Profecto, fili karissime, de uictorie fructu quod tam laudabiliter triumphasti plusquam enarremus presentibus iocunditate immensitate letamur et illud nec mirum in canticum apostolice iubillationis addicitur, quod in illius Ciuitatis territorio que ad eandem ecclesiam immediate pertinet hostium capita dimicatione strenua contriuisti quodque dominus exercituum //.
  • f. 33-48v Bonfilius [Aretinus (?)]: [Ars dictaminis.] Nombreux modèles de lettres, dont quelques-unes ont conservé le nom de leurs auteur et destinataire; on remarque notamment plusieurs lettres de Bonfilius, dont deux (f. 48) adressées à Boncompagno, et une réponse de Boncompagnus Castellanus canonicus Magistro Bonfilio … . Les personnes citées habitent Florence ou Arezzo, Pérouse, Borgo S. Sepolcro, etc. pas de titre. [D]iligendo sibi tanquam intimo amicorum domino Tali de ciuitate Flor[entia] Talis Aretinus terrigena salutem et affectum totum et operam (?) honoribus suis et comodis exponendam. Circa uestri filii negotium utiliter deducendum cui discipline scolastice tradito
    • (f. 48v) (dernière lettre) [T]ales tali spiritum in oppressione potentem. Quem nouiter negotio licteris expresso percipimus tua sinistre uariata conditio … mutilé: … ac nostri fauorem presidii tibi salubrius intuearis adesse ad eos quibus nuntius licteralis premittitur corporeum protinus aditum intendemus //.
Entstehung der Handschrift: Italienne, peut-être du Nord de l'Italie d'après le type des écritures et les anciens possesseurs.
Provenienz der Handschrift:
  • Andreas Lancia, notaire florentin, sans doute le commentateur de Dante (Anmerkung: F. Zambrini, Le opere volgari a stampa dei secoli XIII e XIV…, ed. quarta, Bologne, 1878, col. 538-540, donne la liste de ses œuvres imprimées.) (XIVᵉ s.), ex-libris au verso du plat supérieur: Ne in dubium reuocetur ut al[ias] reuocabat quidam assero hunc librum esse meum scilicet Andree Lance not[arii] cart. 48, en haut, sur le rabat collé du parchemin, numéro ou cote de la même main, en chiffres anciens: n° 1541 (?).
  • Deux noms, inscrits au verso du plat inférieur, sont probablement ceux de possesseurs: 1) Cambius filius Telli (?) Bonafedis cam pp sancti Martini de Campo (XIIIᵉ-XIVᵉ s.) (de la famille Bonafede, de Florence ou Bologne); 2) Ciapus (ou « Lapus » ?) Macçei de sancto Petro maiori (Anmerkung: Peut-être S. Pier Maggiore, abbaye de bénédictines à Florence « in suburbio » (cf. L. H. Cottineau, Répertoire topobibliographique des abbayes et prieurés, Mâcon, I, 1939, col. 1160).) requissetus (?) per casellam ad pontem Fedroni (?) per lu […] , est peut-être Lapo Mazzei (1350-1412), notaire de l'Ospedale de S. Maria Nuova à Florence (Anmerkung: Cf. C. Guasti, Ser Lappo Mazzei. Lettere di un notaro a un mercante del secolo XIV…, 2 vol., Florence, 1880 (et long compte rendu de G. Falorsi, dans Archivio storico italiano, Ser. 4, 8, 1881, p. 390-405).).
  • Au XVᵉ s. le manuscrit fut légué par frère Carlo Rinuccini, sans doute florentin, à son couvent non précisé, note inscrite sur le plat supérieur: Epistole Petri de Vineis relicte a fratre Carolo Rinuccino conuenti, au-dessus, de la même main cote: 91.
  • On a joint au manuscrit une coupure de catalogue de vente imprimé en français, où il est décrit en détail sous le numéro 139, au verso du plat supérieur note de prix: fr. 4000.
Erwerb der Handschrift: Acquis par Martin Bodmer en 1948 chez le libraire H. P. Kraus, de New York (Catalogue 44, [1948], n° 204) (Anmerkung: M. Kraus nous informe, dans une lettre du 24 avril 1979, qu'il a acheté ce manuscrit de Martini (sans doute le collectionneur G. Martini), à Lugano.).
Bibliographie:
  • Catalogue 44. Italy. Literature and culture. Important books and manuscripts from the XIIIth century to the end of the Renaissance, from a renowned continental library…, Offered for sale by H. P. Kraus, s.d. [1948], New York, p. 74, n° 204.