Aarau, Aargauer Kantonsbibliothek, MsWettQ 5

Bretscher-Gisiger Charlotte / Gamper Rudolf, Katalog der mittelalterlichen Handschriften des Klosters Wettingen, Dietikon-Zürich 2009, S. 170-173.

By courtesy of Urs Graf Verlag, Dietikon. The manuscript description is copyrighted by the publisher.
Manuscript title: Consuetudines OCist
Date of origin: Zweites Drittel des 13. Jahrhunderts
Support: Pergament
Extent: 115 Blätter
Format: 19 x 14 cm
Foliation: Neuere Foliierung: I-III. 1-109. IV-VI.
Collation: II4 + 2 IV20 + (II+ 1 )25 + 7 IV81 + (II+1)86 + 2 IV102 + II106 + (II-1)109, die letzten zwei Lagen in kleinerem Format. Lagenzählung III. VI-XVIII am Anfang der Lagen, Bl. 41-81 Reklamanten, teilweise beschnitten.
Condition: Bl. 103 im Bund mit Bl. 106 vernäht. Vor Bl. 1 und nach Bl. 4 fehlen je zwei Lagen, nach Bl. 109 fehlt mindestens ein Blatt. Textverlust.
Page layout: Blind-, Stift- und Tintenliniierung, Schriftraum 12,5-13,5 x 8,5-9, 19-22 Zeilen.
Writing and hands: Späte karolingische und gotische Minuskel, 1r-25v und 87r-102v von einer Hand, 26r-85v von mehreren Händen; weitere Hände 86r-v, 103r-104v, 104v-106r, 107r-109v.
Decoration: Rubriziert, Überschriften und Kapitelzählung rot, 1- 3zeilige rote Initialen.
Additions: Korrekturen von zeitgenössischen Händen, z. B. 5v, 27v, 53r und 87v. Korrekturen von einer Hand des 15. Jhs., z.B. 13v, 42r und 60v. 4v Nachtrag vor einer Hand des 13. Jhs.: In festo sancti Benedicti singulis annis regula incipitur ... Si festum sancti Marci infra septimanam pasche evenerit ad Benedictus dicatur antiphona Qui manet in me ... Antiphonen 25.-29. April; am Rand: Magistro Friderico placet ut Popule meus cantent duo sacerdotes sicut ordo habet. 85v, 102v und 106v weitere Nachträge, 13. Jh. 1r am oberen Rand Rituale Cisterciense et nonnullae definitiones ordinis, 18. Jh.
Binding: Halblederband, 18. Jh., Pappdeckel mit Buntpapier bezogen. Spiegel- und Vorsatzblätter (I-III, IV-VI) Papier. Brauner Lederrücken mit Goldprägung und rotem Titelschild Rituale Cisterciens[e], 18. Jh., die darunter stehende Wettinger Bibliotheksignatur, nach Schönherr Q.V.4, von späteren Papierschildern verdeckt.
Contents:
  • Ir-IIIv leer.
  • 1r-65r Ecclesiastica officia. // re ad hoc convenienti subnixa[m] …–… Hec ad biberes. Largitor omnium bonorum etc.
    Kap. 22,14-23,30, 3v >De numero collectarum ad missas<. Kap. 38,1-8, 5r // missa que pro presenti defuncto debeat intermitti. >Quomodo conventus agat se ad missas<. Kap. 55, 28-121, 13; Ecclesiastica officia, S. 114-124, 146, 214-470. Vor 1r fehlen zwei Lagen, Kap. 24-37 wurden nicht abgeschrieben, nach 4v fehlen zwei Lagen. Textverlust.
  • 65r-79r Instituta generalis capituli. >Super instituta generalis capituli apud Cistercium<. In carta caritatis inter cetera continentur quod singulis annis semel conveniant omnes abbates cenobiorum Capitula 1-90. 67v Text: >Quo in loco construenda sunt cenobia<. In civitatibus, castellis, villis nulla nostra construenda sunt cenobia …–… 79r >De lumine oratorii<. Lampadem tam die quam nocte ardente[m] in oratorio qui voluerit et potuerit habeat.
    Wadell, Narrative and legislative texts, S. 319-366, bzw. Wadell, Statues, S. 532-562 ohne Kap. 30, 33, 36 und 37.
  • 79r-85r Usus conversorum. Capitula 1-23. Prolog: >Incipit prologus in ordine conversorum<. Dum constet super animas fratrum laicorum 80r Text: >Qualiter se habeant fratres in grangiis<. Nam [statt Tam] ad vigilias quam a[d] horas diei faciant orationes suas sicut monachi …–… >Quod super evangelia non iurent<. Conversis nostris super ewangelia iurare non licet.
    Wadell, Lay Brothers, S. 55-77.
  • 85r-v Commemorationes sanctorum per totum annum. >Qualiter agantur commemorationes sanctorum per totum annum<. In die sancti Stephani commemoratio natalis domini in laudibus. Antiphona Genuit puerpera
    Entspricht weitgehend unten, 103v-104r.
  • 85v Medizinische Rezepte. Nachtrag. Gegen Krätze an den Händen und Fingernägeln. Der an den handen sürren han der neme salz und saiphun und swebel
  • 86r-v Passio Decem milium martyrum. Passio et memoria sanctorum Decem milium martirum inter quos duo precelsi meriti fuerunt quorum unus vocabatur Marcus et alter Alexander veneratur et colitur xo kal. Iulii [22. 6.] …–… percepturi premia regni celorum. Amen.
    Vgl. BHL 24h.
  • 87r Ps.-Bernardus Claraevallensis: Institutio quomodo cantare et psallere debeamus. Venerabilis pater noster beatus Bernardus abbas Clarevallis precipit monachis hanc formam canendi …–… in festivis diebus. >Hanc formam in publico ponendam generale censuit capitulum<.
    Chrysogonus Waddell, A Plea for the Institutio Sancti Bernardi quomodo cantare et psallere debeamus, in: Saint Bernard of Clairvaux. Studies Commemorating the Eighth Centenary of His Canonization. Cistercian Studies 28 (1977), S. 187f., Varianten der Hs. unter der Sigle A, zur Hs. S. 186; Christian Meyer, Tue Theory of Music, Bd. 6 (RISM, Serie B), München 2003, S. 699.
  • 87r-98v Statuta capitulorum generalium ordinis Cisterciensis. Sammlung von Beschlüssen des Generalkapitels 1187 -1228, Wortlaut teilweise stark abweichend. Missa de sancta Maria cum duobus ministris et Gloria in excelsis …–… visitator taxet numerum personarum quem transgredi non licebit.
    87r Canivez, Statuta Capitulorum, Bd. 2, 1221:1-6, 8-13, 15, 16; 1222:1, 41, 11, 13; 6-8; 1223:3-5, 7, 8, 16, 11-13, 1, 9; 1228:14, 5; 90v Wadell, Statues, S. 177-188, Prep. Comm. 4-17; 92v Wadell, Statues, 1191:12, 1188:14, 9, 2; 1193,1, 11; 1190:59; 1192:3, 6; 1194:5, 7, 4; 1187:2; 1195:23, 20, 40, 35, 6, 37, 52, 31, 39, 17, 19, 24, 11, 16, 13, 12, 25, 28; 1196:57, 59, 62, 63; 97r Canivez, Statuta Capitulorum, Bd. 1, 1218:3, 71, 9; 1219:12 und weitere Erlasse.
  • 93v-102v Carta caritatis posterior. Prolog. >Super cartam caritatis<. Antequam abbatie Cistercienses florere inciperent dominus Stephanus abbas et fratres sui
    • Text: >Incipit carta caritatis<. Quia unius veri regis et domini et magistri …–… previsum fuerit celebrabitur.
    Waddell, Narrative and legislative texts, S. 381- 385.
  • 102v Medizinische Rezepte. Nachtrag, von der gleichen Hand wie 106v. Gegen Kopfweh, Ohren- und Augenschmerzen, Nasenbluten und Zahnweh. Ube dir de hŏbet we tůt nim die rose blůmen und lege sü in ein glasevaz zů öle
  • 103v[103r] Officium octavae nativitatis BMV. Octava beate Marie fiat in hunc modum: Privatis diebus per octavam beate virginis dicatur in primo nocturno antiphona Fons ortorum
    Huot, Antiphonaire, S. 375, Anm. 116.
  • 103v Commemorationes BMV per circulum anni. Quibus temporibus commemoratio sancte Marie intermitatur: In vigilia natalis domini ad laudes usque in crastinum Epiphanie
    Waddell, Narrative and legislative texts, S. 367f.
  • 103v-104r Commemorationes sanctorum per totum annum. >Commemorationes sanctorum per circulum anni<. In die sancti Stephani commemoratio natalis domini in laudibus. Antiphona Genuit puerpera
    Entspricht weitgehend oben, 35r-v.
  • 104r De anniversariis. iiio idus Ianuarii anniversarium episcoporum et abbatum quod stando fiat
    Namentlich erwähnt sind Papst Honorius III. († 1227; 18.3.), König Richard I. († 1199; tercia feria post octavam Pasche), König Philipp II. Augustus († 1223; 14.7.) und König Ludwig VIII. († 1226; 7. 11.). Vgl. Bernard Lucet, Les codifications cisterciennes de 1237 et de 1257, Paris 1977, S. 224.
  • 104v-106r Libellus diffinitionum. Distinctio 15. >Incipit xvcima distinctio que agit de monialibus. De monialibus ordini non associandis<. [N]ulla monasteria monialium sub nomine vel iurisdictione nostri ordinis de cetero construantur vel ordini associentur …–… penam denunciet a capitulo prefinitam.
    Aus der Kodifikation von 1237; Bernard Lucet, Les codifications cisterciennes de 1237 et de 1257, Paris 1977, S. 349-353, linke Spalte, S. 356, rechte Spalte.
  • 106r Sechs Gnaden der Eucharistie. Nachtrag. Swer hute enphahet unsirn herren als ze rehte als er sol der gewinnit sehs ginade. Du erste ginade du bringit clen menschin me denne ub es zwetzic iare heti gevastit ze wazzir und ze broteDu sehte gnade ist ez wirt hohe erhohit an tuginden.
  • 106v Medizinische Rezepte. Nachtrag, Fortsetzungvon 102v. Gegen Zahn- und Halsweh, Brust-, Rücken- und Bauchschmerzen sowie Feigwarzen. Dis ist ze dem zanswerden gůt: Nim ilininun und süt si mit waszer und mit dem wazzer soltu du die zene emzige wæschen
  • 107r-108v Denotatio accentuum secundum usum Cisterciensium. Hec nomina secundum usum Cisterciensium accentata licet in quibusdam accentibus a ratione dissentiant analogie Dicamus itaque usqûe modo, aliquo môdo …–… Lapidicînis. Donûm. Arbatîs.
    Jean Leclercq, Textes Cisterciens dans des bibliotheques d'Allemagne, in: Analecta Sacri Ordinis Cisterciensis 7 (1951), S. 69 zitiert das Initium der vorliegenden Hs.
  • 108v-109v De confessione. Notandum quod iiiior sunt necessaria ad veram confessionem: quod sit amara, festina, integra et frequens. Signa autem amaritudinis sunt verecundia, humilitas, lacrime, fartitudo, obedientia …–… eras serus et similes //
    Schluss fehlt, nach 109v fehlt mindestens 1 Blatt.
  • IVr-VIv leer.
Origin of the manuscript: Zisterziensisch nach dem Inhalt. Schönherr, Kulturgeschichtliches, identifiziert die Hs. mit dem liber usuum in der Bücherliste des Johannes von Strassburg. Der dort aufgeführte liber usuum stammt von der Hand des Berthold von St. Gallen und bildete einen Teil des Sammelbandes, den Johannes von Strassburg unter den von ihm selbst geschriebenen Bänden an erster Stelle aufführt: In primis Hugonis tractatum Invisibilia Dei cum apollogetico beati Bernardi et sermonibus X misticis et moralibus valde bonis, que sunt alligata et connexa minoribus sancti Bernardi, quos Bertoldus, sacerdos et monachus dictus de sancto Gallo, una cum libro de diligendo Deo et regula beati Benedicti et libro usuum id est ordine scripsit. Bruckner bezweifelt die Identifikation zu Recht.
Provenance of the manuscript: Im 18. Jh. Wettingen OCist, vgl. Einband.
Acquisition of the manuscript: 1r und 109v Stempel in Rot Kantonsbibliothek, 19. Jh.; 106r Stempel Kantonsbibliothek Aargau, 19.-20. Jh.
Bibliography:
  • Bruckner, Scriptoria 7, S. 99 und 103f.;
  • Schönherr, Handschriften , Bd. 2, Nr. 16;
  • Schönherr, Kulturgeschichtliches, S. 11 0f.;
  • Alfons Schönherr, Kulturgeschichtliches aus dem alten Wettingen. Aus der Werkstatt des Aarauer Handschriftenkatalogs, Zürich 1955, S. 22f.;
  • Jean Leclerq, Manuscrits Cisterciens dans diverses bibliotheques, in: Analecta Sacri Ordinis Cisterciensis 11 (1955), S. 144.