Basel, Universitätsbibliothek, A X 132
Creative Commons License

Aus: HAN. Verbundkatalog Handschriften - Archive - Nachlässe, 2018.

Manuscript title: Sammelband (Theologie)
Date of origin: 3. Viertel 15. Jahrhundert
Support: Papier verschiedener Qualitäten; die einzelnen Stücke waren nicht von Anfang an im gleichen Band vereinigt. Die meisten Bl. 22 x 15,5 cm gross, Bl. 162-177 und 202-243 nur 22 x 15 cm, Bl. 153 und 158 nur 16 x 11 cm. Starke Feuchtigkeitsflecken auf Bl. 1, 178, 179, 200 und 201; Bl. 244r schmutzig. Hinteres Spiegelblatt (Pergament) herausgelöst und als letzte Seite B (mit Falz A) hinter Bl. 294 eingebunden.
Extent: 1 Band (274 + 1 Blätter)
Format: 22 x 15-15,5 cm
Foliation: Moderne Bleistiftfoliierung: 1-274.A-B. Alte Foliierung teilweise, alte Lagenzählung fast durchgehend noch sichtbar. Bei A/B handelt es sich um das ursprünglich hintere Spiegelblatt (B) samt Falz (A), das herausgelöst und als letztes Blatt am Ende der Handschrift eingebunden wurde.
Collation: 4 VI48 + 2 V68 + VII82 + 5 VI142 + (IV-1)149 + VI161 + 2 IV177 + 2 VI201 + (VII-3)212 + (IX-3)227 + (V-1)236 + (V-3)243 + 2 VI267 + (III+1)274. Das vierte Blatt der 13. Lage (Bl. 153/158) ist von signifikant kleinerem Format als der Rest.
Page layout: Bl. 1-48: zweispaltig, 16,5 x 10-10,5 cm; Bl. 49-55: zweispaltig, 16 x 12,5 cm; Bl. 56-68: zweispaltig, 17 x 11,5-12,5 cm; Bl. 69-104: einspaltig, 15,5 x 9-10,5 cm; Bl. 105-142: einspaltig, 16-17 x 10,5 cm; Bl. 144-149: einspaltig, 18 x 11 cm; Bl. 150-154: einspaltig, 15,5 x 11-11,5 cm; Bl. 155-161: einspaltig, 19 x 11-14 cm; Bl. 162-177: einspaltig, 16 x 10-10,5 cm; Bl. 179-198: zweispaltig, 14 x 11 cm; Bl. 202-226: einspaltig, 16,5 x 10 cm; Bl. 228-236: einspaltig, 18,5 x 11,5 cm; Bl. 237-242: einspaltig, 17,5-18 x 10-11 cm; Bl. 244-273 (grössere Spalte für Haupttext, Raum für Kommentar daneben und darunter): 12 x 10 bzw. 16 x 11.
Writing and hands: Verschiedene Hände aus der Mitte des 15. Jahrhunderts (teilweise datiert): Hand 1 1r-48v (ca. 1466); Hand 2 48v; Hand 3 49r-68v (16.8.1466); Hand 4 69r-103v (1465); Hand 5 103v-104v; Hand 6 (= Hand 1) 105r-142v (1466); Hand 7 144r-149v: Hand des Johannes Burkardi; Hand 8 (= Hand 4) 150r-161r; Hand 9 162r-175v, mit Rubriken von anderer Hand; Hand 10 176r; Hand 11 (= Hand 7) 176v-177v; Hand 12 179r-198v; Hand 13 202r-226v (1456); Hand 14 228r-236r; Hand 15 (= Hand 7) 236v; Hand 16 (= Hand 4) 237r-242r; Hand 17 244r-273v.
Decoration: Kapitel- und Traktatüberschriften zum Teil rot, zum Teil schwarz. Anfangsbuchstaben der Absätze oft rot. Majuskeln öfters rot gestrichelt
Additions: Stellenweise Randglossen, zum Teil beschnitten.
Binding: Mit Schweinsleder überzogene Holzdeckel. In Stift auf dem Vorderdeckel greifende, noch intakte Lederschliesse. Am oberen Rand des vorderen Deckels über die ganze Breite reichende Pergamentetikette mit der Aufschrift: Allegoria Hugonis super quinque libros Moysis. Stimulus amoris. Legenda sancti Wolfgangi. Innenseite der Deckel mit Pergament überzogen. Auf der Innenseite des vorderen Deckels altes Inhaltsverzeichnis. Der Spiegel des hinteren Deckels wurde herausgelöst und nachträglich hinter Bl. 274 eingebunden als Bl. B.
Main language: Lateinisch, Deutsch, Griechisch
Contents:
  • Spiegel vorn Inhaltsverzeichnis In isto volumine continentur subscripta. Allegoria Hugonis super quinque libris Moysi. Compendium litteralis sensus tocius divine scripture fratris Petri Aureoli ordinis minoris. Item qui sequitur me. Item Breviloquium de virtutibus principum antiquorum et philosophorum a Johanne Gallensi editum. Item stimulus amoris Bonaventure. Item consolatorium timorate conscientie. Item tractatus de discrecione spirituum. Item legenda sancti Wolfgangi episcopi. Item vocabularius hebraycus et grecus. Item est tractatus de quattuor instinctibus magistri Henrici Frimaria ordinis sancti Augustini. Item concordantia quattuor evangelistarum circa (?) passionem domini. Item de horis canonicis dicendis. De oratione dominica. Notabilia de diversis virtutibus
    Die drei letzten Einträge sind von jüngerer Hand angefügt; diese Stücke sind aus dem Buch herausgerissen und fehlen.
  • 1r Lateinische Notizen
    Enthalten Erklärungen einiger dogmatischer und ethischer Begriffe.
  • 1v leer
  • 2r-48r Richardus de Sancto Victore: Allegoriae veteris et novi testamenti Allegorie quinque librorum Moysi. Capitulum primum. >Hugonis de sancto Victore<. In precedentibus premissa descriptione originis et discretionis artium et quorundam aliorum ortum cursum et occasum omnium regnorum …–… et summus bonus deus conversatur et non peribit
    Vgl. A VII 17 und B II 13 PL 175, 633ff Stegmüller, Rep. bibl. 5, 104f. Nr. 7318
  • 48v, oberer Rand Anfang eines Kommentars Quinque cecos dominum legimus illuminasse …–… et de fide bene sentiant
    Der Kommentar wurde von der gleichen Hand wie der vorangehende Text an den oberen Rand der Seite geschreiben, der dazu gehörige Text fehlt aber.
  • 48v Fünf Mittel gegen Ungeduld Mit fünf dingen sol du dich weren der ungetultigkeit. Das erst ist das dir ieman iht dút das dich betrůbet so sol du gedencken dis mensch ist lichter …–… die wil unser herre dir hye mit abnemen. Amen
  • 48v Zwölf Zeichen der Minne Dis sint sint [sic] die zwelf zeicher [sic] der mine by den der mensch wol erkenen mag ob er in der vesten mine sy …–… das zehende das du gotte gebot behaltest. Disse regel leret Davit der wissage. Amen
  • 49r-68v Petrus Aureoli: Breviarium bibliorum sive compendium litteralis sensus totius divinae scripturae Incipit compendium litteralis sensus totius divine scripture editum a fratre Petro Aureoli ordinis fratrum minorum et ponitur primo commendacio sacre scripture in generali. Venite ascendamus ad montem domini …–… post diem iudicii et post diem antichristi. Hec ex compendio maiistri [sic] Petri Aureoli super biblia quod continet generales raciones librorum biblie et capitulorum anno etc. LXVI 16. mensis Augusti que erat dies Saturni
    • Im Anschluss Notiz von der gleichen Hand: Iste s. apocalyps. ponitur ultimus …–… et de ultima conservacione ecclesie regulam beatam.
    Stegmüller, Rep. bibl. 4, 233f. Nr. 6422
  • 69r-81r Thomas a Kempis: De imitatione Christi liber I Incipiunt preciose admoniciones ad spiritualem vitam de imitatione Cristi et contemptu vanitatum. Qui sequitur me non ambulat in tenebris dicit dominus. Hec sunt verba Cristi …–… quantum tibi ipsi vim intuleris. Finitus est anno incarnacionis dominice saluberrime 1465 24. die mensis Septembris que fuit dies Martis preciosus tractatus admonitionum ad salubrem et spiritualem vitam
    Thomas Hemerken a Kempis, Opera ed. M. J. Pohl 2, Freiburg i. Br. 1904, 5-56
  • 81v-82r Zitate aus Bernhard, Ambrosius, Augustinus Bernardus ruminat anima tua in aliis consolari si vis …–… in sensationem dat
  • 82r-82v Remedia contra superbiam Remedia superbiam contra. Primum est consideracio proprie vilitatis tam in corpore quam in anima …–… ante nos fuerint sive nobiscum
  • 82v Notae variae De effectibus gule. Ex gula causatur luxuria et avaritia et De caritate De quantitate victus et potus Sententiae philosophorum …–… Neloe [sic für noli] esse humilis in sapientia tua ne humiliatus in stultitiam seducaris Ecclesiastici 13. ante medium
  • 83v-101r Johannes Gallensis: Breviloquium de virtutibus antiquorum principum et philosophorum Breviloquium de virtutibus principum antiquorum et philosophorum. Quoniam misericordia et veritas custodiunt regem …–… ubi vis permanere ego vita. Amen. Completus est libellus de virtutibus principum et philosophorum anno a nativitate domini 1465 tercia die mensis Septembris que fuit dies Martis
    Bloomfield, Incipits 348 Nr. 821
  • 101r-103r Notae variae De continentia caste mulieris narratur libro secundo de nugis philosophorum …–… De abstinentia
    Allerhand Notizen über antike Philosophen, Alexander den Grossen, Zitate aus Bernhard, Augustinus, Gregor
  • 103v-104v Sermo (?) de evangelio Johannis VIII, 45 Si veritatem dico vobis quare non creditis mihi. Jo. 8. Ibi Christus duo facit …–… quae de promissione et divinacione (?) hic dicta sunt. Deo gratias
  • 105r-138v Jacobus Mediolanensis: Stimulus amoris Creditur auctor fuisse Bonaventura. Liber iste qui stimulus amoris in dulcissimum et piissimum Ihesum salvatorem nostrum non incongrue dici poterit Ad te levavi animam meam deus meus …–… et meum laudet omnis creatura. Sic ergo finit noster tractatus ut laudet deum omnis spiritus. Expliciunt meditationes cuiusdam pauperculi cordati discalciati que valde stimulant cor ad amorem dulcissimi Iesu. Anno 1466 xv. Februarii. Et creditur auctor fuisse Bonaventura
    Vgl. Meyer-Burckhardt I, 784f. zu B VII 29, 68rb Jacobus Mediolanensis und John Peckham (ed.). - Stimulus Amoris. - Quaracchi: Typographia Colligii S. Bonaventurae, 1905
  • 138v-139r De decem gradibus humilitatis Capitulum nobilissimum de decem gradibus humilitatis. Et convenienter potest continuari xi. capitulo 3. partis stimuli. Non est dubium quod si quis bene suos defectus …–… propter crucis humilitatem est super omnia exaltatus. Amen
  • 139r-140r Henricus Hembuche de Hassia: Expositio orationis dominicae/Sermo contra malos mores De oratione dominica. Dei filius Ihesus Kristus imago patri homo factus ut paternum in terra faceret beneplacitum …–… omnes citius exaudiri mereamur
    Stegmüller, Rep. bibl. 3, 35 Nr. 3203
  • 140r-142r Henricus Hembuche de Hassia: Alia expositio orationis dominicae Sequitur alia declaratio super eadem oratione Magistri Ba. Pro illarum autem ampliori declaracione et aliquali 'iuxta' morum illas reprehensiones …–… subveniente ipse amoveamus ipso prestante qui in trinitate regnat deus
    Alia declaratio von der gleichen Hand in anderer Tinte expungiert und stattdessen am Rand hinzugefügt: Sermo contra malos mores
  • 142r-142v Henricus Hembuche de Hassia: De Ave Maria Ave Maria. Ave Maria etc. Procul dubio illam sancte matris ecclesie generalem consuetudinem qua dicta oratione ore filii dei formata …–… Benedictum inquam a deo patre gratiarum plenitudine
    Stegmüller, Rep. bibl. 3, 35 Nr. 3206
  • 143r-143v leer
  • 144r-148v Expositio orationis dominicae Pater noster. Sic ergo orabitis. Matth. VI. Hic docet Christus brevem et debitum modum orandi …–… quam si vitamus duo mandata dei scilicet 7. et 9. conservamus. Gregorius: Qui perfecto deum desiderat profecto iam habet quam amat tibi accidit non doleres
  • 149r-149v De Ave Maria Benedictum ab Ysaac sub figurarum velamine patriarcha Iacob ecce inquit odor …–… propicium habeamus fructum sui ventris benedictum Iesum Christum nostrum. Amen
  • 150r-154v Johannes Nider: Consolatorium timoratae conscientiae, Pars III >Tercia pars consolatorii timorate conscientie< Iugum domini suave etc. Matth. XI. Et pax multa diligentibus legem divinam Psalm. Ac latum mandatum domini ... capit. 3. ostendit quomodo scrupulosa conscientia plurima bona potest conferre. Verum licet ex premissis appareat quod ex scrupulosa consciencia plurima mala …–… et ita de concubinariis pro loco et tempore staret forte esse faciendum
    Eine vollständige Handschrift dieses Traktats findet sich z.B. in Wolfenbüttel, vgl. Heinemann, die Handschriften der herzoglichen Bibliothek zu Wolfenbüttel II, 3, S. 286 (A 2577, Nr. 7). Unsere Handschrift bietet auch den dritten Teil nicht vollständig, sondern nur in Auszügen aus Kap. 3, 7, 10, 24 und 25
  • 154v-155v Notae variae Patientiam multum iuvat meditatio, scilicet hominum malorum quod multa patiuntur
    Es folgen allerhand Zitate aus Gregor, Augustinus etc.
  • 156r-156v De donis spiritus sancti >De donis spiritus sancti.< Septem dona sunt contra septem mala que enumerat Gregorius super illud. Iob 1. Ventus vehemens …–… ad lumen scientie et consilii sunt dona
  • 156v-157v De dono timoris, quae incutiant eum >De dono timoris, quae incutiant eum< XII incutiunt timorem primum est lacrimarum Christi consideratio …–… quid valde erit grave divitibus
  • 158r Zusätze zu 157v
  • 158v leer
  • 159r-160r De amoris Dei incitamentis nobilissimis De amoris dei incitamentis nobilissimis. Ad amorem dei incitat sacra scriptura …–… super terram quae ei comparari possit
  • 160r-161r De paupertate >De paupertate.< Paupertas multis de causis est amanda valde …–… recta fides etc. in vita Christi de penitentia
  • 161v leer
  • 162r-175v Henricus Hembuche de Hassia, dictus de Langenstein: De discretione spirituum Tractatus de discrecione spirituum. Sicut in philosophia motus et operaciones referri …–… freno posse retineri. Explicit tractatus de discrecione spirituum. Deo gracias
    Vgl. Heilig, Konrad Josef. - Kritische Studien zum Schrifttum der beiden Heinriche von Hessen. - In: Römische Quartalschrift für christliche Altertumskunde und Kirchengeschichte 40, 1932, 124-126
  • 176r Glossa regularum vivendi Glossa racione vivendi. In eadem permaneamus regula ad phil. 3. regula primo dicitur norma (?) vivendi ... - ... quod propriam voluntatem propter ipsum alterius voluntati subiciat
  • 176v-177r Septem signa spiritus et naturae diversitatis Nota septem signa spiritus et naturae diversitatis. Primum quia natura propter deum vult et appetit res …–… septimum natura in omnibus querit sua. Gracia autem non sua sed que Iesu Christi
  • 177r-177v Formula absolutionis Misereatur tui omnipotens deus et per intercessionem beate Marie …–… in plenam remissionem peccatorum tuorum in nomine patris et filii et spiritus sancti. Amen
  • 178r-178v leer
  • 179r-198v Otloh: Vita sancti Wolfgangi episcopi Ratisponensis >Incipit prologus. In vitam sancti Wolfgangi episcopi.< Fratrum quorundam nostrorum hortatu sedulo infimus ego cenobitarum sancti Emmeranni compulsus sum …–… Mox qui iacebat quasi mortuus per merita presulis Wolfgangi a somno egritudinis excitatus exilivit et pre gaudio clamans in quantum potuit deum sanctumque illius laudavit. >Et sic patet totum vita sancti Wolfgangi<
    Acta Sanctorum, November II, pars 1, S. 527-583. Unsere Handschrift fehlt in der dort gegebenen Liste der Handschriften. BHL Nr. 8990
  • 199r-201v leer
  • 202r-219r Vocabularius hebraico-latinus Vocabularii hebreicus et grecus vi gr. Alma virgo abscondita. Aaron mons fortis vel mons fortitudinis vel montanus …–… Zorobabel aliena translacio vel ortus in Babilone aut magister confusionis. Finis vocabulorum hebreici ydeomatis
    Stegmüller, Rep. bibl. 6, 93 Nr. 8665
  • 219v Federprobe griechisches Alphabet
  • 220r-226r Vocabularius graeco-latinus A id est sine, in acephalus. Abba id est pater, in abbas scilicet pater monachorum …–… quod per motum solis in zodiaco regulatur vita inferiorum. Explicit vocabularius greci ydeomatis feliciter. Finitus anno incarnacionis dominice m⁰cccc⁰lvi⁰ ipsa die beati Pauli conversionis que fuit dominica lxx.me
    In diesem Stück sind einige griechische Wörter mit lateinischen und deutschen, gelegentlich auch nur mit deutschen Ausdrücken erklärt Stegmüller, Rep. bibl. 6, 93 Nr. 8666
  • 226v Lateinisch-deutsche Glossen Ari (?) est gossum (?) viscosum ex massa azima factum Robilie id est pisa alias Wick. Fascoli. Orobum Wick alias Lach. Lupini Wolfbonen alias Lupini. Sisanium Weyser Ölmagen. Atriplex Malt. Spinachia roemisch Koel alias Spinat. Sparagus domesticus ceteris herbis nutribilior est. Taubenfuß alias Ochssnabel Portulaca Borgel. Hyricius
    Verzeichnis lateinischer Pflanzennamen, z.T. mit deutschen Glossen versehen
  • 227r-227v leer
  • 228r-236r Henricus de Vrimaria: Sermo sive tractatus de quattuor instinctibus Assit in principio sancta Maria meo. Semen cecidit in terram bonam et ortum fecit fructum centuplum. Luc. 8. Licet verbum propositum per Christum exponatur de semine verbi dei …–… per suam graciam nobis mereri concedat, qui vivit etc. Explicit sermo magistri Heinrici de Frimaria ordinis sancti Augustini in sacra pagine de quattuor instinctibus
    Vgl. Stroick, Clemens. - Heinrich von Friemar: Leben, Werke, philosophisch-theologische Stellung in der Scholastik (Freiburger theologische Studien 68). - Freiburg (i.Br.) : Herder, 1954, S. 36f.
  • 236r Rationes per quas poteris sentire pigritiam Et quia dominus hortatur nos multum ut vigilemus …–… opera virtuosiora quid ante feceris
    Zusatz zum Tractatus de quattuor instinctibus
  • 236v Petrus de Braco: Excerptum ex repertorio iuris canonici De repertorio Petri de Braco doctoris in littera h. Quod non possunt cum deo toto corde habitare qui feminarum accessibus copulantur, di. 37. hospiciolum. …–… ludus larvarum clericis prohibetur de co. v. nullus de vi
  • 237r-242r Meditationes de locis quibusdam sacrae scripturae [Matth. V,8: Beati mundo corde.] Matth. quinto concludit in libro de consolacione Boecius et in libro ethicorum Philosophus quod bonum est quod desideratur ab omnibus [238r ] Beati oculi qui vident que vos videtis. Dicit Ancelmus [sic] in libro de veritate [239r ] Si quis diligit me sermonem meum servabit. Joh. Non se diligere deum credat [240v ] Hoc est preceptum meum ut diligatis invicem Joh. 15. Quatuor esse ex caritate diligenda Augustinus docet de doctrina christiana [241v ] Audiam quid loquatur in me dominus deus psalm. docet doctor eximius Augustinus …–… [242r ] dum vel ad servicium dum eius mandatum
    Unvollständig? Vgl. zu dieser Reihe Meyer-Burckhardt II, 42f. zu B VIII 23, 144ra
  • 243r-243v leer
  • 244r-246r Henricus Arnoldi de Alfeldia: Concordantia quattuor evangelistarum de passione domini >Prologus in passionem domini unam ex quatuor commixtam.< Passionis domini nostri Ihesu Christi textum seu hystoriam in unam quandam continuam consonantiam contrahere …–…
    • ([246r]) >Passio domini nostri Ihesu Christi secundum Matheum Marcum Lucam et Johannem.< In illo tempore collegerunt pontifices
    [273v ] munierunt sepulcrum signantes lapidem cum custodibus
    Unvollendet. Vgl. A VII 30, 12r-34r Stegmüller, Rep. bibl. 6, 93f. Nr. 8667
  • 274r-274v leer
  • Ar-Bv Fragment einer Ordensregel in frühgotischer Minuskel
    Ehemals hinterer Spiegel.
Origin of the manuscript: Aus dem Leonhardsstift, vgl. Eintrag auf Bl. 2r am unteren Rand: Liber ecclesie sancti Leonhardi in Basilea maiori ordinis canonicorum regularium
Acquisition of the manuscript: Eigent.: Öffentliche Bibliothek der Universität Basel
Bibliograph. Nachweise
  • Binz, Gustav. - Die Handschriften der Öffentlichen Bibliothek der Universität Basel / beschrieben von Gustav Binz. Abt. 1, Bd. 1, Die deutschen Handschriften der Öffentlichen Bibliothek der Universität Basel. Abt. A. - Basel : [Universitätsbibliothek], 1907, S. 242-248
  • Die mittelalterlichen Handschriften der Universitätsbibliothek Basel : beschreibendes Verzeichnis. Abt. B, Theologische Pergamenthandschriften / bearb. von Gustav Meyer und Max Burckhardt. - Basel : Universitätsbibliothek, 1960-1975.
  • Scarpatetti, Beat Matthias von u.a. - Katalog der datierten Handschriften in der Schweiz ..., Bd.1, Dietikon-Zürich 1977
Literatur
  • Heinemann, Otto von. - Die Handschriften der Herzoglichen Bibliothek zu Wolfenbüttel, Zweite Abtheilung: Die Augusteischen Handschriften V. - Wolfenbüttel 1903
  • Pohl, Michael Joseph (Ed.). - Thomae Hemerken a Kempis opera omnia II. - Freiburg i.Br. 1904
  • Heilig, Konrad Josef. - Kritische Studien zum Schrifttum der beiden Heinriche von Hessen, in: Römische Quartalschrift 40 (1932), S. 105-176, hier S. 128 Anm. 15
  • Axters, Stephanus G. - De imitatione Christi, een hanschrifteninventaris. - Kempten 1971, S. 36
  • Williams-Krapp, Werner. - Die deutschen und niederländischen Legendare des Mittelalters (Texte und Textgeschichte 20). - Tübingen 1986, S. 200
  • Eisermann, Falk. - Diversae et plurimae materiae in diversis capitulis. Der 'Stimulus amoris' als literarisches Dokument der normativen Zentrierung, in: Frühmittelalterliche Studien 31 (1997), S. 214-232, hier S. 223 Anm. 31
Online