Bern, Burgerbibliothek, Cod. 258
Creative Commons License

Redigiert von Florian Mittenhuber, März 2016.

Handschriftentitel: Glossae biblicae; Glossaria latina.
Entstehungsort: Frankreich: Wahrscheinlich Fleury (Mostert); Angers (Bischoff).
Entstehungszeit: 2. Hälfte 9. Jh., spätestens Anfang 10. Jh. (Bischoff, Mostert, u.a.).
Beschreibstoff: Pergament (Kalb) mit verschiedenen Nähten und Löchern.
Umfang: 192 Blätter
Format: 27,5 x 19,5–20 cm, unregelmässig beschnitten.
Seitennummerierung: Moderne Foliierung: 1–192, jeweils auf dem recto oben rechts.
Lagenstruktur: 5 IV40 + (IV-1)47 [letztes Blatt weggeschnitten] + 15 IV167 + (IV+1)176 [f. 169 eingeschoben] + 2 IV192. Aus zwei Teilen zusammengesetzte Handschrift, aber als Einheit entstanden: Römische Lagensignaturen I–IV (Teil 1); I–XVII (Teil 2), jeweils auf dem letzten verso unten Mitte, z.T. mit Zierpunkten.
Zustand: Gut, bei f. 192 die äussere Blatthälfte fehlend.
Seiteneinrichtung: Zweispaltig (f. 171r191r dreispaltig); Schriftspiegel 21,5–22 x 14 (innen 6, aussen 7 cm), in Lage 1: 22,5 x 15 (7) cm, f. 171r191r: 22 x 15 (4,5–5) cm; 46–47 (Lagen 1 und 3: 36–37) Zeilen, Blindlinierung; Punktierung am äusseren Rand.
Schrift und Hände: Karolingische Minuskel; Unzialis und Capitalis rustica als Auszeichnungsschriften. Der ganze Band von zwei Händen (zweite Hand: Lagen 1 und 3) geschrieben.
Buchschmuck: Rote Titel, Incipit und Explicit in Rot oder rot überstrichen; rote zweizeilige Initialen.
Spätere Ergänzungen: f. 1r unten (kopfstehend) Federproben mit Datumsvermerk, z.T. vom Bibliotheksstempel überdeckt; unsicher zu entziffern ist der Vermerk Anno Domini millesimo CCCmo vicosio [sic] septimo [= 1327]; ähnliche Einträge 96v unten, 163v oben und 192v.
192r Federprobe von einer Hand des 12./13. Jh.: Hic liber est (Name unleserlich).
f. 191v192v Federproben von Händen des 14. Jh., u.a. f. 192v Anfang des Vaterunser Pater noster qui es in celis … und französische Einträge Amen tres cher pere … pere a Hugot de U … redoutable (3x).
In den Glossaren verschiedene Notizen von Bongars und anderen Händen des 16. Jh.
f. 1r unten Schwarzer Rundstempel Bibliotheca Bernensis, 42 mm (um 1700).
Einband: Bern, um 1700. Mit hellem Pergament überzogene Pappdeckel (29,5 x 20 cm); Buchblock auf 3 doppelte Hanfbünde geheftet, Rückenüberklebung mit Pergamentstreifen, blaugrün-weiss umstochene Kapitalen. Rückentitel von der Hand M. Wilds Glossae V… (abgerieben). Item Glossarium latinum; unten modernes Signaturschild Mscpt. 258. Je 4 Vorsatz- und Nachsatzblätter (f. IIV, VVIII), die äusseren beiden jeweils in den Spiegel geklebt; Wasserzeichen Berner Wappen mit Bär und Krone.
Inhaltsangabe:
  • Teil I
    • 1.1. Glossen zur Vulgata (AT) [sog. Glossar Rz].
      • Editionen:
        • Steinmeyer, Elias von: Die althochdeutschen Glossen. Bd. 5: Ergänzungen und Untersuchungen. Berlin 1922.
        • Hagen, Hermann: Altdeutsches aus Schweizer Bibliotheken, in: Germanistische Studien 2 (1875), S. 274–304.
      • (1ra13rb) Glossen zur Vulgata (AT). Incipiunt glosae in Genesim. Incipit prologus. Bresith h[e]b[raice]. Genesis grece latine generatio Incipit liber. In principio ordinis creaturarum …–… Montis offensionis. I[d est] in Sion quia idola in eo fuerunt.
        Steinmeyer (1922), S. 135–225 (nur f. 1ra9va); Hagen (1875), S. 295 (althochdeutsche Glossen).
        Bemerkungen: Die Glossen sind in der Reihenfolge der biblischen Bücher aufgebaut, nämlich: Genesis, Exodus, Leviticus, Numeri, Deuteronomium, Josua (= Iesu Nave), Iudices, Ruth, Regum I–IV. – Der Text enthält althochdeutsche Glossen, vgl. Bergmann/ Stricker (2005), Bd. 1, S. 259. – Streckenweise abgesetzte Buchstaben; am Rand oft der Vermerk d.
    • 1.2. Glossae collectae [unvollständig].
      • Editionen:
        • Merritt, Herbert Dean: Old English glosses (a collection). New York 1945.
        • Hessels, Jan Hendrik: A late eighth-century Latin-Anglo-Saxon glossary: preserved in the Library of the Leiden University (Ms. Voss. Q Lat. no. 69). Cambridge 1906.
        • Glogger, Plazidus: Das Leidener Glossar, Cod. Voss. Lat 4° 69. 1. Teil: Text der Handschrift. Augsburg 1901.
        • Hagen, Hermann: Altdeutsches aus Schweizer Bibliotheken, in: Germanistische Studien 2 (1875), S. 274–304.
      • (13va16va) Glossae collectae. Item de ecclesiastica istoria. Ciat immensum minutam. Conola sunt quae conchia vocant …–… Mundum muliebrem multo tempore debuerunt unguere variis pigmentis et indui vestibus regalis illud dicuntur mundus muliebrem.
        Meritt (1945), S. 50–51; Hessels (1906), S. 10–20; Glogger (1901), S. 32–49; Hagen (1875), S. 296–297 (althochdeutsche Glossen).
        Bemerkungen: Enthält Glossen zu: Eusebius: Ecclesiastica historia (Übers. des Rufinus), Brevis exsolutio, Paralipomena II, Proverbia (= Salomo), Ecclesiastes, Cantica canticorum, Sapientia, Ecclesiasticus, Jesaia, Jeremias, Ezechiel, Daniel, Prophetae XII, Hiob, Tobias, Judith, Esther. – Der Text enthält althochdeutsche und altirische Glossen, vgl. Bergmann/ Stricker (2005), Bd. 1, S. 259. – Streckenweise abgesetzte Buchstaben; am Rand oft der Vermerk d.
    • 1.3. Glossen zur Vulgata (AT und NT).
      • Editionen:
        • Vaciago, Paolo: Glossae biblicae. 2. Bde. [= CCCM 189A/B] Turnholt 2004.
        • Vaciago, Paolo: From Canterbury to Sankt Gallen: on the transmission of early medieval glosses to the Octateuch and the Books of Kings, in: Romanobarbarica 17 (2000), S. 1–72.
        • Contreni, John J./ O’Neill, Padraig P.: Glossae divinae historiae: the biblical glosses of John Scottus Eriugena. Firenze 1997.
        • Contreni, John J.: The biblical glosses of Haimo of Auxerre and John Scottus Eriugena, in: Speculum 51 (1976), S. 411–434.
        • Hagen, Hermann: Altdeutsches aus Schweizer Bibliotheken, in: Germanistische Studien 2 (1875), S. 274–304.
      • (16va47vb) Glossen zur Vulgata (AT und NT). In prologo Genesi i[d est] praefatio. Et dicta praefatio quasi praelocutio …–… (47ra) Ad Hebraeos. Multifarie multisque modis Si enim concessum est iuste fornicator suppliciis assicitur. Expliciunt glose veteris ac novi testamentis.
        Vaciago (2004), Bd. 2, S. 567–697; Vaciago (2000), S. 37–66 (Glossen); Contreni/ O’Neill (1997), S. 89–112 (nur f. 16va19ra); Contreni (1976), S. 417–434 (Auszüge); Hagen (1875), S. 297 (althochdeutsche Glossen).
        Bemerkungen: Die Glossen sind in der Reihenfolge der biblischen Bücher aufgebaut, nämlich: AT: Genesis, Exodus, Leviticus, Numeri, Deuteronomium, Josua, Iudices, Ruth, Regum I–IV, Paralipomena II, Psalmi, Proverbia (= Salomo), Ecclesiastes, Cantica canticorum, Sapientia, Ecclesiasticus, Hiob, Tobias, Judith, Esther, Ezra, Machabaeorum II, Jesaia, Jeremias, Lamentationes, Ezechiel, Daniel, Prophetas XII; NT: Evangelia IV, Actus apostolorum, Epistulae Catholicae VII, Apocalypis, [f. 42ra: Lapidum nomina], Epistulae Pauli XIV. – Eingestreut sind auf f. 16va19ra Glossen von Johannes Scotus Eriugena, teils altirisch und mit Vermerk IO, sowie auf f. 16va47vb solche von Haimo Altissiodorensis, teils mit Vermerk AI. – Streckenweise abgesetzte Buchstaben; am Rand oft der Vermerk d.
    • Literatur zu Teil I (Auswahl):
      • Bischoff, Bernhard/ Lapidge, Michael: Biblical commentaries from the Canterbury School of Theodore and Hadrian. Cambridge 1994, S. 133–189 (ohne Nennung der Hs.).
      • Guglielmetti, Rossana E.: Haimo Autissiodorensis Mon., in: La trasmissione dei testi latini del Medioevo 3 (2008), S. 187–255, hier S. 249–250.
      • Güterbock, Bruno: Aus irischen Handschriften in Turin und Rom, in: Zeitschrift für vergleichende Sprachforschung auf dem Gebiete der indogermanischen Sprachen 33 (1895), S. 86–105, hier S. 103–104.
      • Lapidge, Michael: The school of Theodore and Hadrian, in: Anglo-Saxon England 15 (1986), S. 45–72, hier S. 68.
      • Lendinara, Patrizia: Anglo-Saxon glosses and glossaries. Aldershot 1999, S. 139 und 143.
      • Leydecker, Christian: Über Beziehungen zwischen ahd. und ags. Glossen. Bonn 1911.
      • Mainoldi, Ernesto Sergio: Iohannes Scottus Eriugena, in: La trasmissione dei testi latini del Medioevo 2 (2005), S. 186–264, hier S. 216–218.
      • Steppe, Wolfhard: Sulpicius Severus im Leidener Glossar: Untersuchungen zum Sprach- und Literaturunterricht an der Schule von Canterbury. Lustheim 1999, hier S. 50, 106–107, 113, 133, 234, 412.
  • Teil II
    • 2. Glossarium latinum „Affatim“.
      • Editionen:
        • Krotz, Elke: Auf den Spuren des althochdeutschen Isidor: Studien zur Pariser Handschrift, den Monseer Fragmenten und zum Codex Junius 25, mit einer Neuedition des Glossars Jc. Heidelberg 2002.
        • Goetz, Georg: Corpus glossariorum Latinorum, Bd. 4: Glossae codicum Vaticani 3321, Sangallensis 912, Leidensis 67F. Leipzig 1889.
      • (48ra83ra) Glossarium latinum „Affatim“. Incipiunt glosae. Affatim statim vel abundanter. Aptavit comparavit. Aptare componere vel reparare …–… Utriusque et huius et illius. Utrobique et tibi et tibi. Vuidus udus.
        Krotz (2002), S. 53–58; Goetz (1889), S. 471–581.
        Bemerkungen: Enthält 140 Spalten à ca. 45 Lemmata = rund 6300 Lemmata. – Am Ende von Buchstabe A/ Anfang von B (f. 52v) Leerraum im Umfang von einer guten Spalte.
    • 3. Glossarium latinum „Abavus“.
      • Edition:
        • Goetz, Georg: Corpus glossariorum Latinorum, Bd. 4: Glossae codicum Vaticani 3321, Sangallensis 912, Leidensis 67F. Leipzig 1889.
      • (83ra115ra) Glossarium latinum „Abavus“. Abavu pater proavi idest avus avi discessit. Abactus ab acto remotus. Ab alto deicit praecipitat …–… Zefirus ventus favonius. Zelum aemulatio invidia livor. Zona cingulum balteum.
        Goetz (1889), S. 301–403.
        Bemerkung: Enthält 125 Spalten à ca. 45 Lemmata = rund 5625 Lemmata.
    • 4. Glossarium latinum „Abectus“ (= Glossae Vergilianae).
      • Edition:
        • Goetz, Georg: Corpus glossariorum Latinorum, Bd. 4: Glossae codicum Vaticani 3321, Sangallensis 912, Leidensis 67F. Leipzig 1889.
      • (115ra128ra) Glossarium latinum „Abectus“. Abectus exportatus. Abeuntibus descendentibus. Abire circuire …–… Vultus facies. Uxorius uxori deditus. Xistarcha substantiae princeps.
        Goetz (1889), S. 427–470.
        Bemerkung: Enthält 51 Spalten à ca. 45 Lemmata = rund 2300 Lemmata.
    • 5. Glossarium latinum „Ab absens“ [unvollständig].
      • Edition:
        • Goetz, Georg: Corpus glossariorum Latinorum, Bd. 4: Glossae codicum Vaticani 3321, Sangallensis 912, Leidensis 67F. Leipzig 1889.
      • (128ra131vb) Glossarium latinum „Ab absens“. Ab absens. Abdicat filium pellit de suo iure vel exheredat. Ab ineunte aetate ab infantia …–… Minutalia modica. Micat fulget. Mimografus quae mimo scribit
        Goetz (1889), S. 404–416.
        Bemerkung: Enthält 16 Spalten à ca. 45 Lemmata = rund 720 Lemmata nur die Buchstaben A bis M.
    • 6. Glossarium latinum „Ab oris“.
      • (131vb153rb) Glossarium latinum „Ab oris“. Ab oris a finibus. Arcebat prohibebat vetabat. Amendare a patria excolare …–… Ut pute nam sicut. Zeperi venti. Zelum invidia. Zona cingulum.
        Bemerkung: Enthält 86 Spalten à ca. 45 Lemmata = rund 3870 Lemmata; offenbar Auszüge aus den Glossae Vergilianae, die auch im Glossar „Abstrusa“ vorkommen; vgl. Goetz (1889), S. 3–198.
    • 7. Glossarium latinum „Audatia“.
      • Edition:
        • Hagen, Hermann: Anecdota Helvetica quae ad grammaticam latinam spectant ex Bibliothecis Turicensi, Einsidlensi, Bernensi [= Keil, Heinrich: Grammatici Latini, Bd. 8]. Leipzig 1870 (Nachdruck Hildesheim 1961).
      • (153rb159ra) Glossarium latinum „Audatia“. Audatia temeritas confidentia improbitas nequitia. Avidus cupidus rapax avarus sordidus …–… Vindicta ulcisci prosequi squalor inluvies pallor macies tabes afflixit prostravit percussit oppraessit elisit evertit obruit evellit.
        Hagen (1870), S. CXVIII, Anm.
        Bemerkungen: Enthält 22 Spalten à ca. 45 Lemmata = rund 1000 Lemmata; Auszüge aus den Glossae Vergilianae. – Im Buchstaben C (f. 154v) Leerraum im Umfang von einer Spalte. Anfangsbuchstaben der Lemmata grösstenteils abgesetzt.
    • 8. Glossarium latinum „Arma“.
      • (159ra175ra) Glossarium latinum „Arma“. Arma pugnas. Altum mari. Ab ira prae ira. Astia vero aretro …–… Uris bovis silvaticus. Venenum tincture. Vocabula nomina.
        Bemerkungen: Enthält 64 Spalten à ca. 40–45 Lemmata = rund 2700 Lemmata; Auszüge aus den Glossae Vergilianae. – Die Buchstaben A und B (f. 159ra171rb) sind sehr ausführlich behandelt; einige Lemmata zu biblischen Orten bzw. Stämmen weisen längere Worterklärungen auf. Anfangsbuchstaben der Lemmata teilweise abgesetzt.
    • 9. Glossarium latinum „Aerarium“.
      • (175ra177va) Glossarium latinum „Aerarium“. Aerarium thesaurum. Arcet vetat prohibet. Apex summitas …–… Zmaragdus nomen gemmae. Zelotipus ab omnibus timens vel suspicans.
        Bemerkung: Enthält 11 Spalten à ca. 45 Lemmata = rund 500 Lemmata; Auszüge aus den Glossae Vergilianae.
    • 10. Voces animantium.
      • Edition:
        • Hagen, Hermann: Anecdota Helvetica quae ad grammaticam latinam spectant ex Bibliothecis Turicensi, Einsidlensi, Bernensi [= Keil, Heinrich: Grammatici Latini, Bd. 8]. Leipzig 1870 (Nachdruck Hildesheim 1961).
      • (177va) Voces animantium. Ars grammatica. Elefans barrit. Leo rugit. Tautus mugit. Capra miccit. Ovis balat. Anser glancit. Gallina glaccit.
        Hagen (1870), S. CXXXX, Anm.; vgl. Goetz (1923), Bd. 1, S. 91–93.
    • 11. Glossarium latinum „Amoenum“.
      • (177va183vc) Glossarium latinum „Amoenum“. Amoenum fertile iocundum. Archanum secretum. Alioquin atque ideo …–… Vicissim [in]invicem. Violentia vim valida. Vastitas contritio.
        Bemerkungen: Enthält 38 Spalten à ca. 45 Lemmata = rund 1700 Lemmata; offenbar Auszug aus verschiedenen Glossaren; vgl. Loewe (1876), S. 150–151. Anfangsbuchstaben der Lemmata meist abgesetzt.
    • 12. Glossarium latinum „Atumi“.
      • (183vc189rc) Glossarium latinum „Atumi“. Atumi mare vel caelum. Aerarium thesaurum publicum …–… Zizania scandalum vel male viventes. Zelum indignatio.
        Bemerkungen: Enthält 32 Spalten à ca. 45 Lemmata = rund 1450 Lemmata. Anfangsbuchstaben der Lemmata meist abgesetzt.
    • 13. Glossarium latinum „Agrestis“.
      • (189rc190rb) Glossarium latinum „Agrestis“. Agrestis rusticani. Ausis commissis. Auditu ingressu …–… Volvens tractans. Vulgata publicata. Una simul.
        Bemerkungen: Enthält 5 Spalten à ca. 45 Lemmata = rund 225 Lemmata. Anfangsbuchstaben der Lemmata teilweise abgesetzt.
    • 14. Eucherius: Glossae spiritales.
      • Edition:
        • Wotke, Karl: Glossae spiritales secundum Eucherium episcopum, in: Sitzungsberichte der Akademie der Wissenschaften in Wien. Philosophisch-historische Klasse, Bd. 115 (1888) S. 425–439.
      • (190rb191va) Eucherius: Glossae spiritales. Incipiunt glosae spiritales iuxta Eucherium episcopum. Agricola deus. Ager mundus. Auris domini exauditio divina …–… Zizania scandalum vel male viventes. Zelum indignatio.
        Wotke (1888), S. 428–439.
        Bemerkungen: Enthält 8 Spalten à ca. 45 Lemmata = rund 360 Lemmata. Anfangsbuchstaben der Lemmata teilweise abgesetzt.
    • 15. Ps.-Cicero: Synonyma ad L. Victurium [Fragment].
      • Editionen:
        • Brugnoli, Giorgio: Studi sulle differentiae verborum. Roma 1955.
        • Hagen, Hermann: Anecdota Helvetica quae ad grammaticam latinam spectant ex Bibliothecis Turicensi, Einsidlensi, Bernensi [= Keil, Heinrich: Grammatici Latini, Bd. 8]. Leipzig 1870 (Nachdruck Hildesheim 1961).
      • (191va192ra) Ps.-Cicero: Synonyma ad L. Victurium. Incipit prologus senonimae. [Collegi] haec verba qui plurimis modis in unum digestis dicentur Igitur ab oratore initium capiamus sic: Incipiunt glosae senonimae Ciceronis. Oratur actur defensor …–… Sterilis infructuosa infecunda.
        Brugnoli (1955), S. 27–29 (Klasse I B); Hagen (1870), S. CXVII–CXVIII, Anm.
        Bemerkungen: Enthält ca. 40 nicht alphabetisch geordnete Lemmata. Anfangsbuchstaben teilweise abgesetzt.
    • Literatur zu Teil II (Auswahl):
      • Burgerbibliothek Bern (Hg.): Jacques Bongars. Humanist, Diplomat, Büchersammler [= Passepartout 6]. Bern 2012, S. 92–93.
      • Dionisotti, Anna Carlotta: On the nature and transmission of Latin glossaries; in: Hamesse, Jacqueline (Hg.): Les manuscrits des lexiques et glossaires de l’antiquité tardive à la fin du Moyen âge. Actes du colloque international. Erice 1994. Louvain-la-Neuve 1996, S. 205–252, hier S. 226.
      • Germann, Martin: Mittelalterliche Hilfsmittel zum Bibelstudium. Wie benutzte man eine karolingische Glossenhandschrift und den „Mammotrecus“, Beromünster 1470?, in: Librarium 47 (2004), S. 134–148.
      • Goetz, Georg: Corpus glossariorum Latinorum, Bd. 1. Leipzig 1923, S. 75–86.
      • Lendinara, Patrizia: Gli Scholia Vallicelliana e i primi glossari anglosassoni, in: Chiesa, Paolo (Hg.): Paolo Diacono: uno scrittore fra tradizione longobarda e rinnovamento carolingio. Atti del Convegno internazionale di studi, Cividale del Friuli, Udine, 6.–9. Maggio 1999. Udine 2000, S. 251–278, hier S. 260, 265, 269–271.
      • Mostert, Marco: The political theology of Abbo of Fleury: a study of the ideas about society and law of the tenth-century monastic reform movement. Hilversum 1987, S. 80, 104, 121, 193.
      • Weijers, Olga: Dictionnaires et répertoires au moyen âge: une étude du vocabulaire [= Etudes sur le vocabulaire intellectuel du Moyen Age 4]. Turnhout 1991, hier S. 52, 57.
Provenienz der Handschrift:
  • Vorbesitzer: Fleury OSB: Vielleicht zu identifizieren mit Nr. 32 des Floriacenser Bücherkataloges von 1552: Glossae de veteri et novo Testamento; vgl. Cuissard, Charles: Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques de France. B, Départements. Tome 12. Paris 1889, hier S. VIII.
  • Vorbesitzer: Daniel, Pierre (1530–1603) – Besitzeintrag ex libb. Petri Danielis Aurelii 1564 f. 1r oben und 191v oben.
  • Vorbesitzer: Bongars, Jacques (1554–1612) – sein Namenszug Bongarsii f. 1r oben, f. 48r oben und f. 192ra.
Erwerb der Handschrift: 1632 durch die Schenkung seines Erben Jakob Graviseth (1598–1658) in die Berner Bibliothek gelangt.
Kataloge:
  • Hortin, Samuel: Clavis bibliothecae Bongarsianae MDCXXXIIII. Bern 1634 [= BBB Cod. A 5], S. 13: [Sign.] I.19, [Nr.] I. Glossae Veteris et N[ovi] Testam[enti]. f.
  • Wild, Marquard: Catalogus Librorum Bibliothecae Civicae Bernensis MDCIIIC. Bern 1697 [= BBB Cod. A 4], f. 11v: 258. Glossae Vet[eris] et Novi Testamenti. Item Glossarium latinum. f.
  • Engel, Samuel: Manuscripta A[nno] 1740. Bern 1740 [= BBB Mss.h.h. III 110], f. 40r: 258. Glossae in varios Veteris Testamenti libros, item Glossarium latinum. Secul. 13° [!], m[embr.].
  • Sinner, Johann Rudolf: Catalogus codicum mss. bibliothecae Bernensis, Bd. 1. Bern 1760, S. 401–404.
  • Hagen, Hermann: Catalogus Codicum Bernensium. Bern 1875, S. 288–290.
  • Pellegrin, Élisabeth: Notices de manuscrits (contenant de textes classiques latins de la Bibliothèque de la Bourgeoisie de Berne). Bern, um 1960 [unpubliziertes Typoskript].
Literatur zur Handschrift (Auswahl):
  • Bergmann, Rolf/ Stricker, Stefanie: Katalog der althochdeutschen und altsächsischen Glossenhandschriften. Berlin/New York 2005, hier Bd. 1, S. 258–259 (Nr. 64) und Bd. 6, S. 2540 (Abb.).
  • Bischoff, Bernhard: Katalog der festländischen Handschriften des neunten Jahrhunderts. Teil I: Aachen – Lambach. Wiesbaden 1998, hier S. 120.
  • Bischoff, Bernhard: Handschriftenarchiv Bernhard Bischoff. Mikrofiche-Edition, herausgegeben von Arno Mentzel-Reuters ... München 1997, hier Fiche 64.
  • Büren, Veronika von: Auxerre, lieu de production de manuscrits?, in: Shimahara, Sumi (Hg.): Études d’exégèse carolingienne: autour d’Haymon d’Auxerre. Turnhout 2007, S. 167–186, hier S. 179–180.
  • Contreni, John J./ O’Neill, Padraig P.: Glossae divinae historiae: the biblical glosses of John Scottus Eriugena. Firenze 1997, hier S. 8–9.
  • Esposito, Mario: Hiberno-Latin manuscripts in the libraries of Switzerland II, in: Proceedings of the Royal Irish Academy XXX C (1912), S. 1–14, hier S. 7. [Nachdruck in: Lapidge, Michael (Hg.): Irish Books and Learning in Mediaeval Europe. Aldershot 1990.]
  • Goetz, Georg: Corpus glossariorum Latinorum, Bd. 1: De Glossariorum Latinorum origine et fatis. Leipzig 1923, hier S. 77–79, 218–219, 296, 308.
  • Goetz, Georg: Corpus glossariorum Latinorum, Bd. 4: Glossae codicum Vaticani 3321, Sangallensis 912, Leidensis 67F. Leipzig 1889, hier S. XXI–XXII.
  • Hagen, Hermann: Anecdota Helvetica quae ad grammaticam latinam spectant ex Bibliothecis Turicensi, Einsidlensi, Bernensi [= Keil, Heinrich: Grammatici Latini, Bd. 8]. Leipzig 1870 (Nachdruck Hildesheim 1961), hier S. CXVII–CXVIII.
  • Ker, Neil R.: Catalogue of manuscripts containing Anglo-Saxon. Oxford 1957, hier S. 475–476.
  • Krotz, Elke: Auf den Spuren des althochdeutschen Isidor: Studien zur Pariser Handschrift, den Monseer Fragmenten und zum Codex Junius 25, mit einer Neuedition des Glossars Jc. Heidelberg 2002, hier S. 50.
  • Loewe, Gustav: Prodromus corporis glossariorum latinorum quaestiones de glossariorum Latinorum fontibus et usu. Leipzig 1876, hier S. 110, 150–151, 174–176.
  • Mostert, Marco: The library of Fleury. A provisional List of Manuscripts. Hilversum 1989, hier S. 68–69 (Nr. 138–139).
  • Munk-Olsen, Birger: L’étude des auteurs classiques latins aux XIe et XIIe siècles. Paris 1982–1989, hier Bd. 1, S. 341–342; Bd. 3,1, S. 27.
  • Pulsiano, Philip, et al. (Hg.): Anglo-Saxon manuscripts in microfiche facsimile. Vol. 20: Manuscripts in Switzerland, descriptions by Joseph P. McGowan. Binghamton, N.Y. 2012, hier S. 11–19.
  • Schanz, Martin/ Hosius, Carl (Hgg.): Geschichte der römischen Literatur bis zum Gesetzgebungswerk des Kaisers Justinian. Bd. 2: Die Literatur des fünften und sechsten Jahrhunderts [= HdAW 8.4.2]. München 1920, hier S. 252–255 (§ 1119).
  • Steinmeyer, Elias von/ Sievers, Eduard: Die althochdeutschen Glossen. 5 Bde. Berlin 1879–1922, hier Bd. 4 (1898), S. 386–387 (Nr. 31).
  • Stüben, Werner: Nachträge zu den althochdeutschen Glossen, in: Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur 63 (1939), S. 451–457, hier S. 452–453.
Externe Ressourcen: